Եվ կրկին՝ ես վերադառնում եմ Կարս, և կրկին՝ ես վերադառնում եմ Կարսից…
Իմ ապրած տասնութ հազար երկու հարյուր հիսուն օրերից նաիրյան այդ հին քաղաքին պատկանում է միայն երկու օր, ընդամենը երկու օր: Ավելի ճիշտ՝ երկու երկար, անընդմեջ գիշեր: Անցել է արդեն տասնհինգ-տասնվեց տարի: Ինչո՞ւ չի բթանում հուշերի նյարդը, ինչո՞ւ. և՛ գիտեմ, և՛ չգիտեմ…
Սահմանը մեկ անգամ չէ, որ առիթ է եղել անցնելու գնացքով, նավով, ինքնաթիռով: Եվ ամեն անգամ իմ ներսում զգացել էմ տխուր մի հալոցք, սրտի ծակոցի պես սուր ճչացել է կարոտը, հետ եմ նայել անհնարին հարազատությամբ. հետևում, չէ՞ որ, մնացել է Հայրենիքը:
Բայց այս անգամ ուրիշ էր:
Ախուրյան կայարանից մեր գնացքը մտավ թուրքական պետության սահմանները: Գնացքը, հիշում եմ, գնում էր դանդաղ, ասես սողեսող, թեպետ շոգեքարշը քաշում էր մի հատիկ վագոն: Մեր վագոնը: Կամուրջի մեր կողմում, սահմանային վերջին աշտարակից՝ նայում էր շիկահեր, շատ ջահել մի տղա: Նա երկար ժպտում եր մեզ, հետո նույնիսկ ձեռքով արեց. դա երևի սահմանային կանոնադրության խախտում էր, բայց այդ երկաթգծերի վրա երևի զարմանալի էր կենդանի վագոն… Տղան կարծես ուղեկցում էր մեզ, գուցե և մտածում մեր մասին: Ես էլ նրա մասին էի մտածում. գիտի՞ նա, թե ինչ է պաշտպանում: Թուրք-սովետական սահմանը. այդքանը գիտի, երևի ոչ ավելին:
Վարագա Ճոխ Գյոզալը
Ահա և առաջին թուրք զինվորը: Նա կանգնած էր կամուրջի մյուս կողմում և ձգված էր պարսատիկի պես, ես չկարողացա բռնել նրա հայացքը. չգիտեմ ինչու՝ ուզում էի որոշել, թե ի՞նչ գույնի էին նրա աչքերը… Առաջին անգամ էր իմ կյանքում, որ տեսնում էի թուրք զինվորի: Ոչ թե նկար, ոչ թե արձան, այլ կենդանի, շնչող զինվորի: Նա մեզ չէր նայում, կլիներ երևի 20-22 տարեկան. ուրեմն 1915 թվականից առնվազն երեսուն տարի հետո է ծնվել: Բայց ի՞նչ կաներ նա, եթե այն թվին ծնված լիներ… Ինչո՞ւ հանկարծ դա մտածեցի, իսկ գնացքն արդեն սողում էր Թուրքիայով… Արևմտյան Հայաստանով: Բնության առումով՝ պարզապես շարունակվում էր Շիրակի հարթավայրը, շարունակվում էին մուգ կապույտ երկինքը և լեռները: Սթափեցրեց առաջին կայարանը: Մեր վագոնի վրա թափվեցին առևտրական և մուրացիկ երեխաների բզզացող խմբեր: Հաց, ջուր, լրագիր էին ծախում, հաց, փող էին ուզում, ինչ-որ բան էին ծղրտում, խցկվում ներս: Խղճուկ կառամատույցին կանգնած էին մեծահասակները. չսափրված, գլխարկները աչքերին քաշած դեմքեր, դեղին ատամներ: Նրանք պլշած նայում էին մեր վագոնին: Չէին խոսում, միայն նայում էին և անշարժ էին, փոշոտ՝ հենց նոր հողի տակից հանած արձանների պես: Իսկ երեխաներն արդեն խլվլում էին մեր վագոնում: Մենք որևէ առնելիք չունեինք և, ճիշտն ասած, թուրքական դրամ էլ չունեինք, իսկ մուրացիկ երեխաներին ի՞նչ կարող էինք տալ. հայկական հաց, հայկական միրգ…
«Արձաններից» մեկը, ի վերջո, շարժվեց, բարձրացավ վագոն, ներկայացավ.
-Հաջորդ կայարանը Կարսն է,- ասաց,- քիչ մնաց, հասնում ենք: -Ու ժպտաց:
Ուրեմն, մեր հյուրընկալն է:
Կա՞րս… թվաց շնչահեղձ կլինեմ, բառը թվաց սուտ, անհնարին, թվաց անսպասելի կրակոց: Բայց չէ՞ որ գիտեի՝ Կարս ենք գնում, Կարսում է, որ պիտի նստենք Անկարա տանող գնացքը… Գիտեի, հետո՞ ինչ, որ գիտեի. ես փակեցի աչքերս, լավ եմ հիշում, այո, փակեցի աչքերս, չուզենալով դուրս նայել. բայց աչքերով անհնար թվաց հետ վերադառնալ հիսուն տարով, իսկ ես չէի գնում, վերադառնում էի:
Գնացքն ավելի արա՞գ էր գնում. քանի՞ րոպե անցավ…
-Հասանք,- լսեցի նույն այն ժպտուն ձայնը:
Մերոնցից մեկը, ո՞վ էր, ուսս հրեց.
-Ի՞նչ է, քունդ տարա՞վ:
Իմ աչքերից ասես դեն շպրտեցին արյունոտ վիրակապը: Մի՞թե հիսուն տարին անցավ. ուրեմն ես դեռ չե՞մ ծնվել…
Կայարանի ճակատին լատիներեն տառեր էին: Չորս տառ, ինչո՞ւ հաշվեցի. K-A-R-S: Կա՞րս…
Կարս
Մի քանի վայրկյանի մեջ կարդացի, երևի, հազար անգամ, հետո այդ չորս տառը միացան իրար, դարձան սուր մի գայլիկոն, և անտես, և անտես անողորմ մի ձեռք, պտտելով-պտտելով, մտցրեց այդ գայլիկոնն իմ ուղեղի, իմ սրտի, իմ նյարդերի մեջ: Ես, ուրեմն, Կարսում եմ, երևի շատ մոտիկ Կարսի բերդն է, Առաքելոց եկեղեցին, նշանավոր կամուրջը… Սա, ուրեմն, Կարսն է, ընդամենը հիսուն տարի առաջ հայ մարդիկ Ալեքսանդրապոլից (իրենց մի քաղաքից) ֆայտոնով եկել են այստեղ (իրենց մյուս քաղաքը) ազգական կամ ծանոթ տեսնելու… Հենց այնպես, սովորական եկել են և կառամատույցում նրանց դիմավորել են այդ ազգականները, ծանոթները:
Կառամատույցում մեզ դիմավորում է քաղաքի ոստիկանապետը: Առանց համազգեստի է, բայց ներկայանում է անմիջապես: Նրանից մի քայլ հետ՝ ձգված-կանգնած են յոթ-ութ ոստիկան: Սրանք համազգեստով են: Ես հիմա էլ հիշում եմ. ոստիկանապետը կապույտ, մտածող աչքեր ուներ, քունքերը ճերմակ էին:
Նա սասց, որ ուրախ է թուրքական հողի վրա ողջունելու իրենց հարևան մեծ երկրից եկած հյուրերին: Եվ մեր թափորը շարժվեց նրանց ետևից:
Ոստիկանները՝ նույնպես:
Կայարանից սկսվողը, հավանորեն, գլխավոր փողոցն էր, և քանի որ ես հիսուն տարով հետ էի գնացել՝ փողոցը կոչվում էր ռուսական բանակի հայազգի գեներալ Լորիս-Մելիքովի անունով: Գրքերից գիտեի՝ հենց այդ փողոցի վրա պիտի լիներ նաև զոհված ռուս զինվորների հուշարձանը…
Վանա Կատու
Պատերի տակ մարդիկ էին՝ շատերը նստած հենց մայթի սալահատակին: Նարդի էին խաղում, թեյ էին խմում: Նայում էին մեզ և նրանց աչքերի մեջ անպատասխան զարմանք կար: Մեկը, հիշում եմ, տաք թեյը թափեց ձեռքին, թքեց, հայհոյեց: Մե՞զ… Ինձ թվաց՝ հասարակածում հենց այնպես կնայեին բևեռային սպիտակ արջերի խմբին, որ հանկարծ հայտնվում են քաղաքի շիկացած ասֆալտի վրա: Ուրիշ ի՞նչ եմ հիշում. կառքեր, փուքսով վառվող քուրա, փողոցի ցեխաջրի մեջ բոբիկ ոստոստացող երեխաներ, փողոցը կտրող էշեր, կովեր, լուսամուտներում վառվող նավթի ճրագներ:
-Հազար ինը հարյուր վաթսունհինգ թվականից ո՞ւր ընկանք,- լսեցի, մերոնցից մեկն էր,- շշմելու բան է…
Իսկ իմ հայացքը հանկարծ սևեռվեց տներին, սիրելինե՜րս… Տները միհարկանի էին, սրբատաշ քարերով, կամարակապ դռներով. թվաց հին Գյումրիի փողոցներով եմ անցնում: Հետո ես տեսա մայթին նստոտած մարդկանց, բոլորին: Տները կարծես չքացան, տեսիլքը ցնդեց, մեռավ, մեջս խլրտացին բառեր, որ նրանց պիտի ասեի. դուք, որ հանգիստ թեյ եք խմում կամ ծխում էժանագին նարգիլե, գիտե՞ք, որ ծալապատիկ նստած եք ուրիշի արյունով թաց և, մանավանդ, ուրիշի հողի վրա: Արյան կարմիրը չի՞ երևում, դե, իհարկե, հիսուն տարի է անցել, հողը ներծծել-կուլ է տվել հարազատ որդիների արյունը, իսկ դո՛ւք, իսկ դո՛ւք կուլ եք տվել… հողը: Խելացնոր մի միտք հրում է ինձ՝ մոտեցիր այդ մարդկանց, բոլորին մեկ-մեկ՝ և գոռա նրանց ականջների մեջ. իմացեք, մենք չենք մոռացել ոչինչ ու կհիշի նաև իմ որդին, թոռը, ծոռը, թեպետ պապիս պապն անգամ ծնվել է այսօրվա Հայաստանում, Քասախ գետի ափին: Բառերն ական են դառնում իմ ներսում, բայց ականը չի պայթում, ես կուլ եմ տալիս չպայթած այդ ականը և կարողանում եմ նայել՝ ինչպես մյուսները, նույնիսկ ինչ-որ բան եմ հարցնում. «Ի՞նչ ազգի մարդիկ են ապրում Կարսում»: «Միայն թուրքեր:- Ոստիկանապետն է, պատասխանում է անմիջապես, ասես հետ է տալիս պինգ-պոնգի գնդակը:- Ուրիշ ո՞վ պիտի ապրեր»:
Կարս
Իսկ հեռվում երեկոյի բաց մանուշակագույն թանաքի մեջ արդեն ուրվագծվել էին Կարսի բերդը, Առաքելոց եկեղեցին…
Երկա՞ր քայլեցինք, թե՞ մութը հանկարծակի վրա տվեց: Ես տեսնում եմ. փողոցներում լույս չկա, միայն տեղ-տեղ, խանութների ցուցափեղկերում՝ նավթի, թե ձեթի ճրագներ են վառվում: Ինչ-որ տեղ, կարծեմ, ընթրեցինք: Ինչպե՞ս հասանք հյուրանոց…
-Լավ է, կքնենք,- հորանջեց մերոնցից մեկը:
Ես ու ընկերս, հիշում եմ, մտանք մեր համարը, կանգնեցինք բաց լուսամուտի առաջ ու հանկարծ սկսեցինք երգել… Ոչինչ չասացինք իրար, բայց ինչո՞ւ պոռթկաց նույն երգը՝ «Հայաստա՜ն, երկիր դրախտավայր…»: Սկզբում կիսաձայն էինք երգում, հիշում եմ, երբ վերջացրինք, համարյա ճչում էինք: Ակա՞նը պայթեց… (Հետո, տարիներ հետո միայն ես ինձ հաշիվ տվի, թե ի՞նչ պիտի զգար կարսեցի հայը , եթե պատահաբար այդ րոպեին անցնելիս լիներ մեր հյուրանոցի մոտով: Չէր հավատա սեփական ականջներին, կկարծեր հնչյունային ցնորք է, կկարծեր խելագարվում է):
Որքա՞ն կանգնեցինք բաց պատուհանի առաջ, չգիտեմ…
Ո՞վ գիտե, 1920-ից հետո որևէ ուրիշ հայ գիշերե՞լ է այդ քաղաքում, ո՞վ գիտե: Ես ուզում էի որսալ Կարս քաղաքի նույնիսկ մթության դիմագծերը, ուզում էի, պարտավոր էի. հետո, երբ վերադառնամ, Լենինականում, Երևանում՝ հարյուրավոր կարսեցիներ, կարսեցիների զավակներ, թոռներ ինձ պիտի խնդրեն պատմել, նկարագրել. ի՞նչ տեսաք Կարսում, ասա… Ի՞նչ պատմեմ, ի՞նչը նկարագրեմ. այս թանձր մթությո՞ւնը, մեր հյուրանոցի կեղտակորույս պատե՞րը, քիչ առաջ տեսած իբր թե ռեստորա՞նը… Ի՞նչ պիտի պատմեմ… Հյուրանոցի տերը, որ քուրդ էր՝ ինքն ասաց, քիչ առաջ պատմում էր, որ Կարսում շատ քրդեր կան, ադրբեջանցիներ, երկու մալական… «Իսկ հա՞յ,- չհամբերեց ընկերս,- հայ կա՞…»: «Տասնչորս ընտանիք կա, այդքանին ես գիտեմ»: «Միայն թուրքեր են ապրում Կարսում». ոստիկանապետն ասաց, հիշում եմ, դառը քմծիծաղ տալիս: Ի՞նչ անեի, ինչքա՞ն նայեի Կարս քաղաքի մթությանը, թեպետ մթությունն էլ այնտեղ ուրիշ էր, օդն էլ, լուսինն էլ: Եվ հարազատ էին՝ հորդ գերեզմանի պես, և օտար, անքննելի…
Քնեցի՞նք, արդյոք, այդ գիշեր… Եթե քնել ենք, ուրեմն ոտքի վրա, լուսամուտի դեմ կանգնած: Ե՞րբ լուսացավ, աստված իմ… Առավոտվա մշուշի մեջ հանկարծ գծագրվեց քաղաքը: Շատ մոտիկ ծանոթ շենք էր՝ ռուսական զորանոցը. ճիշտ նրա նմանը կա Ալեքսանդրապոլ-Լենինականում: Քանդո՞ւմ են… առողջ, կենդանի շենքը քանդում են («Ողջունում եմ ձեզ թուրքական հողի վրա»,- լսում եմ ոստիկանապետի ձայնը: Որեմն, պարզ է, պիտի քանդեն: Քիչ հետո կիմանամ, որ քանդել-հողին են հավասարեցրել նաև ռուս զինվորների հուշարձանը):
Սպի
Անցնող տարիների հևքի մեջ, արդեն քանիերորդ անգամ ես ինձ տեսնում եմ արթնացող Կարսում թափառելիս: Փողոցներում սայլեր են, մի քանի կառք, ճռնչալով բացվում են արհեստանոցների , խանութների դռները: Մաշված սալահատակի վրայով գնում եմ դանդաղ, աշխատելով ամեն ինչ նկատել, զգալ: Լուսանկարչական ապարատ չեմ վերցրել. Կարսը ռազմական քաղաք է իրավունք չկա, ինքս եմ դարձել լուսանկարչական ապարատ, որը նաև… սիրտ ունի: Ու հանկարծ… Իմ դեմ, կարծես հողի տակից, հառնում-բարձրանում է Առաքելոց եկեղեցին: Հռիփսիմեի քույրն է ասես: Սա ի՞նչ գետ է. հա՜, Կարսաչայնը… Գետում ջուր չկա: Այն էլ երևի նշանավոր չուգունե կամուրջն է, որին, ասում են, հաճախ է կռթնել-կանգնել Չարենցը: (Կամուրջը հիշո՞ւմ ես…) Ես հայացքով գուրգուրում-շոյում եմ եկեղեցու քարերը, սյուները, գմբեթը: Գմբեթի շուրջբոլոր քարե առաքյալներն են. տասներկուսը պիտի լինեն: Ինչո՞ւ եմ հաշվում, տեսնես ո՞րն է Հուդան: Առաքյալներն ինձ շատ ծերացած են թվում: Եկեղեցին փոքրիկ զանգակատուն էլ ուներ, կարդացել եմ, ո՞ւր է… Եկեղեցու դիմաց, Կարսաչայի հակառակ ափին մզկիթ է: Ես հիմա կանգնած եմ մզկիթի պատի տակ: Մզկիթը շարված է սրբատաշ տուֆ քարերով, հասկանում եմ միանգամից: Ես տեսնում եմ, քարերից մեկի վրա դեռ մնացել է անանուն վարպետի ասեղնագործ խաչը: (Ալարե՞լ են քերել…) Ես շոյում եմ մզկիթի տուֆը, իսկ Առաքելող եկեղեցու գմբեթին բարձր կանաչ է աճել, կանաչի մեջ թռչուններ են, ո՞վ գիտե, գուցե Արագածի փեշերից թռած: Թռչունները երգում են, ի՞նչ են հասկանում թռչունները: Ամեն ինչ խառնվում է իրար, միանում ու բաժանվում, տարրալուծվում է ու խտանում:
Ես Տեր Զորի անապատին նայել եմ գիշերով և ինձ թվում է, որ ավազը կայծկլտում էր. չէ՞ որ մարդկային ոսկորները հարուստ են ֆոսֆորով… Ես նստել եմ Եփրատի կամուրջին, որի բարձունքից հայ աղջիկներն իրենց ջուրն էին նետում, թուրք սադիստներին չհանձնվելու համար: Սիրիայում, հին հռոմեական ճանապարհին կանգնած, ես նայել եմ հեռավոր Մուսա %