Հայկական լեռնաշխարհում առանձնացնում են միջլեռնային գոգավորություւների 2 մարզ՝ հյուսիսային և հարավային:

Հյուսիսային գոտու մեջ մտնում են ՝ Արաքսի և Արևմտյան Եփրատի հովտի դաշտերը, հարավային գոտու մեջ՝ Արածանու հովտի դաշտերը:

Արաքսի ավազան

Արաքսի վերին հոսանքում տարածվում է Տվրածատափի դաշտը, որը պատված է տափաստանային փարթամ  բուսականությամբ: Նրանից հյուսիս՝ 1900-2000 մ բարձրության վրա տարածվում է Բասենի դաշտը, որը բաժանվում է 2 մասի՝ Վերին Բասեն և Ստորին Բասեն: Բասենի դաշտից հյուսիս Արաքսը մտնում է Կաղզվանի կիրճ, հոսում մոտ 700 մ խորությամբ հովտով և դուրս գալիս Արարատյան դաշտ, վերջինս գտնվում է 800-1000 մ բարձրության վրա և բաղկացած է առանձին՝ Արմավիրի, Արտաշատի և Երասխավանի դաշտերից:  Արարատյան գոգավորության շարունակությունը կազմում է Նախիջևանի դաշտը, որն ավելի ցածր է և գտնվում է 600-800 մ բարձրության վրա: Արաքսի ստորին հոսանքում տարածվում են Կուր-Արաքսյան դաշտավայրի մաս կազմող՝ Մուղանի և Միլլի դաշտերը:

Արաքսի հովիտը Հայաստան-Իրան սահմանին

Եփրատի ավազան

Արևմտյան Եփրատի հովտի վերին հոսանքում տարածվում է Կարնո դաշտը, որը գտնվում է մոտ 200մ բարձրության վրա, ամբողջովին ծածկված է ճահիճներով, Արմ. Եփրատի ջրերն այս մասում պղտորվում են և գետը կոչվում է Կարասու: Կարնո դաշտից դեպի ստորին հոսանք հաջորդում է Աշկալայի դաշտը, որն ունի 7 կմ լայնություն և մեծ ձգվածություն: Մարեամի լեռնաշղթայով դաշտը բաժանվում է Դերջանի դաշտից, որը պարփակված է Մարիամի, Լուսավորչի և Կոփա լեռներով, ստորին մասում  դաշտը նեղանում է և բացվում դեպի Երզնկայի դաշտ: Սա իրենից ներկայացնում է վերնետվածք, որին անվանում են Երզնկայի կոշտ: Հիմքն ամբողջովին բեկորատված է և ամենասեյսմոակտիվ շրջանն է: Երզնկային հաջորդում է Կամախի սարահարթը, սա միակ միջլեռնային գոգավորությունն է, ոը ծածկված է լավաներով: Կամախի արևմտյան մասում Եփրատը կտրում է Մնձուրի համակարգը և Ակնի կիրճով դուրս է գալիս Խարբերդի դաշտ:

Արածանիի ավազան

Արծանիի վերին հոսանքում մոտ 2300 մ բարձրության վրա տարածվում է Դարոյնքի դաշտը, որտեղ միմյանց են միանում Արածանու վտակները և ձևավորում գետը, որը հոսում է դեպի Ալաշկերտի դաշտ: Համեմատած Դարոյնքի դաշտին սա համատարած ծածկված է Ծաղկանց լեռներից հոսած լավաներով: Ալաշկերտից հարավ գետը մտնում է Մանազկերտի դաշտ, որը գտնվում է Բզնունյաց սարահարթի հարևանությամբ և ավելի ընդարձակ է քան մյուս դաշտերը: Այստեղ Արածանին ընդունում  էիր խոշոր վտակներից մեկը՝ Խնուսը: Վերջինիս հովիտը գտնվում է Խնուսի դաշտում: Մանազկերտի դաշտից հարավ արևմուտք Արածանու հովիտն աստիճանաբար  նեղանում է: Համեմատաբար լայն է Մշո դաշտը, որտեղ Արածանին ընդունում է Նելա գետը: Դեպի արևմուտք Մշո դաշտին հաջորդում է Ճապաղջրի, Գենջի, Բալահովտի դաշտերը և գետը դուրս է գալիս Խարբերդի դաշտ, որը գտնվում է 800-100 մ, բարձրության վրա և այստեղ միախառնվում են Արևելյան  և Արևմտյան Եփրատները:

Հայկական լեռնաշխարհ

Հայկական լեռնաշխարհի ընդհանուր բնութագիրը

Հայկական լեռնաշխարհի գիտական ուսումնասիրությունները

Հայաստանը հնագույն քարտեզներում

Ինչ և ո՞րն է Անատոլիան

Քարտեզագրական պատերազմ

Հայկական լեռնաշխարհն իրենից ներկայացնում է մի լեռնային կղզի, որտեղ վեր են խոյանում տարածաշրջանի խոշոր լեռնային համակարգերը: Լեռնակազմական երևույթները Հայկական լեռնաշխարհում դեռևս շարունակվում են: Դրա վկայությունն են Նեմրութ (Սարակն) ու Թոնդրակ գործող հրաբուխները:

Մենք առանձնացրել ենք Հայկական լեռնաշխարհի 5 ամենաբարձր գագաթները:

Սիփան լեռը հինգերորդ տեղում է ըստ բարձրության (4058 մ)

Սիփան լեռը

Գտնվում է Վանա լճի հյուիսային ափին: Նման է Մասիսին: Կազմված է անդեզիտադացիտային և այլ թթու լավաներից: Նրա կատարային մասում կան էքստրուզիվ կոներ: Նրա լանջերը ծածկված են մարգագետիններով:

Արժեքավոր էին անգլիացի երկրաբան Ֆելիքս Օսվալդի Սիփան և Նեմրութ հրաբխային լեռնազանգվածների վերաբերյալ մանրակրկիտ ուսումնասիրությունները:

 Հաճախ գրականության մեջ և շատ այլ աղբյուրներում կարող ենք հանդիպել Սիփանի բարձրության սխալ տվայլեր՝ 4434 մ, սակայն լեռան իրական բարձրությունը կազմում է 4058 մետր:

Չորրորդն Արագածն է (4090 մ)

Հայկական լեռնաշխարհի չորրորդ և ՀՀ ամենաբարձր լեռն է: Գագաթն ունի 4 սուր կատարներ, որոնցից ամենաբարձրը Հյուսիսայինն է`4090,1 մ (Արևմտյանը` 3995,3 մ, Արևելյանը` 3908,2 մ, Հարավայինը` 3887,8 մ):

Արագած

Արագածի անվան ծագումը պատմիչները կապում են Արա աստծո հետ, Արագած բառը վերծանվում է այսպես` Արա + գահ = Արայի գահ: Արագածի լանջերին պահպանվել է նախամարդու մշակույթի, ոռոգման հնագույն ցանցի հետքեր, ջրակունքների մոտ կանգնեցված հսկա վիշապներ, միջնադարյան ճարտարապետության հոյակապ կերտվածքներ:

Արագածի գագաթնային մասում, բրգաձև, ժայռային կատարների միջև ընկած է 350 մ խորությամբ և 3 կմ լայնությամբ խառնարան-կրկեսը: Արագածի գագաթային գոտին ունի խիստ մասնատված ալպյան ռելիեֆ: Սառցադաշտային բազմաթիվ կրկեսների և հովիտների վերին մասերում պահպանվում են մնացորդային սառցադաշտեր: Արագածի մերձգագաթային սարահարթը և մեղմաթեք լանջերը մասնատված են մեծ թվով խոր հովիտներով, լանջերում լայն տարածում ունեն չոր ձորերը, որոնց մի մասը հեղեղաբեր է:

Արագածի լավային քարերից բխում են հարյուրավոր սառնորակ աղբյուրներ: Սառցադաշտային կրկեսներում և մորենային թմբերի միջև գոյացել են գեղատեսիլ լճեր`Քարի, Ամբերդի, Ումրոյ, Լեսինգի և այլն:

Երրորդը Ջիլոն է (4135 մ)

Ջիլո լեռ

Հանդիսանում է Հայկական (Արևելյան) Տավրոս լեռնաշղթայի շարունակությունը կազմող Կորդվաց լեռների ամենաբարձր գագաթը: Լեռան ստորոտից մինչև գագաթ իրար են հերթափոխում չոր մերձարևադարձայինից մինչև ձնամերձ գոտին: Գագաթին պահպանվել են սառցադաշտային մնացորդներ: 

Երկրորդը Սաբալանն է (4811 մ):

Սաբալան

Սաբալանը լեռնաշխարհի առավելագույն բարձրությամբ երկրորդ գագաթն է: Այն ամբողջությամբ կազմված է բազալտներից, անդեզիտաբազալտներից և թթու լավաներից: Համարվում է էքստրուզիվ հրաբխային կոն: Կատարը ծածկված է հավերժական ձյան ծածկույթով, կան նաև սառցադաշտեր:

Առաջին տեղում Մասիս լեռն է (5165 մ)

Մասիս լեռ

Մասիսը հայ ժողովրդի սուրբ լեռն է, որին նվիրել են բազմաթիվ լեգենդներ ու ասույթներ: Արարատը լինելով հրաբխային լեռնազանգված, ծածկված է քարացրոններով, գրեթե զուրկ է բուսական ծածկույթից: Նրա վրա չկան աղբյուրներ, բացառությամբ զույգ Մասիսները միացնող թամքոցի վրա գտնվող Սարդարի աղբյուրը: Պարզկա օրերին լեռան վրա երևում է ստորոտից գագաթ ձգվող խորխորատը, որը հայտնի է «Վիհ Մասսյաց» անունով: Արարատյան դաշտի կողմից Մեծ Մասիսի հարաբերական բարձրությունը հասնում է 4300 մ-ի:

Հայկական լեռնաշխարհ, Մասիս, Արարատ, Սիփան, Ջիլո, Արագած, Հայաստանի լեռները

Մեր արշավախումբը Մասիսի գագաթին

Բիբլիական լեռը մեծ հետաքրքրություն է առաջացրել գիտական աշխարհում և դեռ վաղուց փորձեր են արվել բարձրանալ նրա գագաթը: Առաջին անգամ հաջողվեց Դորպատի համալսարանի պրոֆեսոր Ֆրիդրիխ Պարրոտին և երիտասարդ Խաչատուր Աբովյանին 1829 թվականին:

Այսպիսով Հայկական լեռնաշխարհի ամենաբարձր կետը՝ Մասիս լեռն է 5165 մ, այնուհետև եթե Սաբալանը  4811 մ բարձրությամբ Հայկական լեռնաշխարհի տարածքի մեջ ենք դիտարկում, այն կհանդիսանա երկրորդ բարձր գագաթը, 3-րդը Ջիլոն է 4168 մ՝ Կորդվաց լեռներում, 4-րդը Արագածն է՝ 4090 մ և վերջապես 5-րդը՝ Սիփան լեռը 4058 մ :

Հայկական լեռնաշխարհ

Հայկական լեռնաշխարհի ընդհանուր բնութագիրը

Հայկական լեռնաշխարհի գիտական ուսումնասիրությունները

Հայաստանը հնագույն քարտեզներում

Ինչ և ո՞րն է Անատոլիան

Քարտեզագրական պատերազմ

Երկրաշարժերը Հայկական լեռնաշխարհում

Միջլեռնային գոգավորություններ

Ստորգետնյա ջրերը Հայկական լեռնաշխարհում

Հայկական լեռնաշխարհի 5 ամենաբարձր գագաթները

Հայկական լեռնաշխարհի լճերը

Հայկական լեռնաշխարհի գործող հրաբուխները

Հայկական լեռնաշխարհի կլիման

Հայկական լեռնաշխարհի Նեմրութները

Բարդող լեռ

Հաչա լեռ

Տողասար լեռ

Սաբալան լեռ

Այծպտկունք լեռ

Սեպուհ լեռ

Առնոս լեռ

Արարադ լեռ (Ջուդի)

Վերջնբակ լեռ

Գավազան լեռ

Օձասար (Վիշապասար)

Ջիլո (Ջողա) լեռ

Գրգուռ լեռ

Ընձակիսար (Կապուտկող)

Սիփանի նետ

Սուրբ լույս լեռ

Ծռասար

Հայկական լեռնաշխարհի տարածքն ունի բարդ, ինքնատիպ կառուցվածք, այդ իսկ պատճառով տարածքի պատմա-աշխարհագրական, երկրաբանական պայմանների ուսումնասիրությունները մեծ հետաքրքրություն են  առաջացրել հայ և օտարազգի համաշխարհային գիտնականների համար: Այն Առաջավոր Ասիայում կարելի է համարել որպես մի լեռնային կղզի, աշխարհագրական այդպիսի դիրքի հետևանքով այն սահմանազատվում է հարևան Անատոլիական և Իրանական սարահարթերից և նրանց միջև հանդես է գալիս որպես լեռնահանգույց:

Ալպյան լեռնակազմական պրոցեսներ

Հայկական լեռնաշխարհը ձևավորվել է ալպյան լեռնակազմական պրոցեսների ընթացքում: Ծովն աստիճանաբար նահանջել է, և բարձրացող գեոսինկլինալը վերածվել է լեռնային երկրի: Այդ ընթացքում երկրաբանական շերտերը խախտվել են, բեկորատվել` գոյացնելով ծալքաբեկորային լեռներ: Այդ ամենն ուղեկցվել է ուժեղ հրաբխային ժայթքումներով:

Լեռնակազմական երևույթները Հայկական լեռնաշխարհում դեռևս շարունակվում են: Դրա վկայությունն են Նեմրութ (Սարակն) ու Թոնդրակ գործող հրաբուխները:

Գործող հրաբուխներ են համարվում այն հրաբուխները, որոնք ցուցաբերում են ակտիվություն (պարբերաբար ժայթքում են, դուրս են տալիս գոլորշիներ, գազեր) կամ նրանք, որոնց ժայթքումն ու ակտիվությունը հիշատակվում է պատմության մեջ:

Վայոցսարի մոլորությունը

Պատմության մեջ հանդիպում ենք մի դրվագի, որը չի կարող համապատասխանել իրականությանը այդ իսկ պատճառով Վայոցսարը չենք դասում գործող հրաբուխների շարքին: Երկրաբանները փաստում են, որ Վայոցսարը ժայթքել է շատ ավելի վաղ քան 8-րդ դարում:

Վայոցսար լեռը՝ 2581 մ, գտնվում է Վայոց ձորի մարզում՝ Հերհեր գյուղից հյուսիս-արևմուտք: Լայնանիստ լեռնային դաշտի վրա այն բարձրանում է կոնաձև: Ունի հատած կոնի տեսք. Մոտ 125 մ խորությամբ խառնարան:

Վայոցսար լեռ

Ըստ պատմական տվյալների Վայոցսարի վերջին ժայթքումը եղել է 735 թվականին: Հրաբխի հետ նաև հզոր, ավերիչ երկրաշարժ է եղել:

Թանձր խավարը քառասուն օր պատեց ամբողջ գավառը, սաստիկ երկրաշարժ ու դղրդյուն եղավ: Ահեղ տատանումներով ցնցվում էր գետինը՝ խորքերից մինչև մակերեսը, ու այստեղ ծովի ալիքների նման փլչում էր: Լեռները տապալվում էին, քարաժայռերը՝ հիմքից խախտվում, տներն ու ապարանքները դառնում էին բնակիչների գերեզմանները: Աղբյուրները խափանվում էին, գետերը՝ կորչում: Բոլոր տեղերը անսահման երերում էին: Անդունդներից և օդի միջից լսվում էին մարդկային լեզվի ձայներ «Վայ ձոր, վայ ձոր:»

Վայոցսար

Ապա քառասուն օր հետո դադարեց Աստծու բարկությունը:

Այս հանգամանքից ահա երկիրը կոչվեց Վայոց ձոր, ասում է Օրբելյանը: Հենց այս հրաբուխն է իբր ծածկել Մոզ քաղաքը: Օրբելյան եպիսկոպոսի այս ստուգաբանությունը ոչ այլ ինչ է , եթե ոչ մի սլացող ուղեղի անհիմն ծնունդ: Պատկառելի եպիսկոպոսը, իբրև պատմագիր, չի կարողացել նկատի ունենալ այն ստույգ հանգամանքը, որ Մոզի թշվառությունից առաջ ևս Վայոց ձոր անունը կար և հիշվում է մեր մյուս պատմաբանների աշխատությունների մեջ: Մտաբերենք Մովսես Խորենացուն, որ 841 տարով Օրբելյանից և 242 տարով սոսկալի անցքից առաջ էր, նա ևս հիշում է Վայոց ձորի անունը: Եղիշե վարդապետը, որ նույնպես առաջ էր այդ անցքից, նույնպես հիշատակում է Վայոց ձոր անունը:

Երկրաբանական տվյալները խոսում են այն բանի մասին, որ ներկայիս Հայաստանի Հանրապետության տարածքում հրաբուխներ գործել են հազարամյակներ առաջ և պատմության այս դրվագը չի համապատասխանում իրականությանը:

Նեմրութ

Նեմրութի բարձրությունը՝ 2935 մ է (հին աղբյուրներում 3050 մ): Երիտասարդ բազմածին հրաբուխ է, որն այժմ էլ գործում է, խառնարանից և նրա լանջերից դուրս են գալիս տաք գազեր, ջրեր և գոլորշիներ:

Նեմրութ հրաբուխ

Նեմրութի գագաթն իրենից ներկայացնում է խոշոր Կալդերա: Կալդերան (պորտուգ.՝ caldera – կաթսա) կաթսայաձև կամ կրկեսանման փլվածքային ծագում ունեցող իջվածք է։ Կալդերաներն առաջանում են երկրի ոչ խորը (մի քանի հարյուր մետրից մինչև մի քանի կիլոմետր) հորիզոններում գտնվող մագմատիկ օջախների հետ կապված կենտրոնական հրաբուխների գործունեության հետևանքով։ Կալդերաների ներքին պատերը զառիթափ են և խորանում են մինչև 600-800 մ։

Նեմրութ լեռան խառնարանը

Նեմրութի խառնարանն ամենամեծն է Հայկական լեռնաշխարհում, տրամագիծը՝ 8 կմ, որի արևմտյան մասում տարածվում է խառնարանային լիճը 9 կմ² մակերեսով: Գտնվում է 2500 մ բարձրության վրա: Նախկինում Նեմրութը արտավիժել է բազալտային լավաներ, որոնք փակել են Վանա լճի գոգովորությունը և ստեղծվել է լիճը: Վերջին ժայթքումը տեղի է ունեցել 1441 թ-ին, ըստ անգլիացի երկրաբան  Ֆ. Օսվալդիի: Նա մասնակցել է Հ. Ֆ. Լինչի 1898 թվականի հայկական գիտարշավին, ուսումնասիրել է Հայկական լեռնաշխարհի երկրաբանական կառուցվածքը, հրատարակել լեռնաշխարհի երկրաբանական սխեմատիկ քարտեզը (1907 թ):

Թոնդրակ

Թոնդրակի բարձրությունը 3533 մ է: Այն բազմածին հրաբուխ է: Թոնդրակի խառնարանում կան բազմաթիվ  տաք աղբյուրներ:  Էլիզե Ռեկլյուն գրում է, որ Թոնդրակի խառնարանը 350 մ խորություն ունի: Նրա ասելով՝ երկրաբան Թեյլորն այնտեղ դիտել է գեյզեր: Այժմ գեյզերներ չկան, սակայն կան տաք աղբյուրներ:

Թոնդրակ

Թոնդրակ բառը ցույց է տալիս, որ լեռը հիշեցնում է հայկական թոնիրը: Մինչև այժմ դեռ չեն դադարել ընդերքի ուժերը, և լանջերից ու խառնարաններից դուրս են գալիս գազեր ու եռման ջրեր:

Պատմական տեղեկություններ կան այն մասին, որ 1550-ական թվականներին հրաբուխը խիստ աշխուժացել է:

Թոնդրակ / Լուսանկարը՝ Տիգրան Շահբազյանի

Վերջին ժայթքումը տեղի է ունեցել 1855 թվականին:

Թոնդրակը դեպի հարավ մասնատված է Բերկրի գետով ու նրա վտակներով: Բարձր մասերում ունի սառցապատման հետքեր: Մերձգագաթային մասերում ձյունը պահպանվում է  շուրջ տարի: Լեռնազանգվածի լանջերը պատված են հյութալի մարգագետիններով:

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Բլոգ Հայաստանի մասին

Կիլիմանջարո. Աֆրիկայի «կտուրին»

Mediamax-ի հարցազրույցը Տիգրան Վարագի հետ

Հայկական լեռնաշխարհի «7 գագաթ» նախագիծ

Տիրինկատար և «Վիշապների հովիտ»

5165-ի սրտում ծնված երազանքի ճանապարհը

Հայաստանի 5 ամենագեղեցիկ գարնանային ուղղությունները

Էվերեստի բազային ճամբար 2023

3000 մետրից այն կողմ՝ Հայաստանի լեռներում

Հայաստանը հնագույն քարտեզներում

Հայկական լեռնաշխարհի Նեմրութները

Նորատուսի խաչքարադաշտ

Ինչ նվիրել արշավական ընկերոջը

Ռաճա․ լեռնային դրախտ

Կազբեկի թիմային վերելքը

Ինչպես պատրաստվել ձմեռային արշավներին

«Լեռնային կղզի» / 10 տարին մի գրքում

Դեմավենդ. տարվա վերելքը

Մատենադարան

Վանա Նեմրութ (Սարակն)

Նեմրութը (Սարակն) երիտասարդ բազմածին հրաբուխ է, որը գտնվում է Հայկական լեռնաշխարհում՝ Վանա լճի արևմտյան ափին: Բարձրությունը կազմում է 2935 մ, հիմքի շրջագիծը՝ մոտ 50 կմ: Հրաբխի գագաթը իրենից ներկայացնում է խոշոր կալդերա, որի մեջ լճեր է գոյացել: Գագաթից բացվում է հրաշալի տեսարան դեպի խառնարանը: Այն գտնվում է 2500 մ-ի վրա, որն ամենամեծն է ողջ Հայկական լենաշխարհում։ Կալդերայի տրամագիծը 8 կմ է, որի արևմտյան մասում խառնարանային լճերն են։ Խառնարանի պատերը կախված, զառիթափ ժայռերով են՝ միչև 300 մ բարձրությամբ: Խառնարանից ու լանջերից դուրս են գալիս տաք գազեր, ջրեր և գոլորշիներ: Հարավ-արևելյան լանջերը զառիթափ են, արևմտյանը` զառիկող իջնում են դեպի Մշո դաշտ:

Նեմրութի խառնարանը

Առաջներում Նեմրութը արտավիժել է բազալտային լավաներ: Այս լավաներով է փակվել Վանա լճի գոգավորությունը, և առաջացել է լիճը: Նեմրութն այժմ էլ համարվում է գործող հրաբուխ: Վերջին ժայթքումը ըստ Ֆ. Օսվալդի տեղի է ունեցել 1441 թ.:

Մեր առաջին վերելքը Նեմրութ լեռան գագաթ – Վերելք Նեմրութ լեռ

Նեմրութի գագաթին

Նեմրութի առասպելը

Ըստ առասպելի Նեմրութ անունով մի թագավոր կար՝ շատ գոռոզ մի մարդ, որը ցանկացել է լեռան վրա երկինք հասնող մի ամրոց կառուցել: Եվ իրոք կառուցում է հրաշալի մի ամրոց, որ տեսնողները հիանում էին: Ավելի գոռոզանալով՝ թագավորը լարում է աղեղը, և նետն ուղարկում երկինք, որպեսզի աստծուն ոչնչացնի և ինքը պաշտվի նրա փոխարեն: Աստված տեսնելով թագավորի գոռոզությունը, իր զայրույթն արտահայտում է լեռան ստորերկրյա ուժեղ ցնցումներով: Այդ կործանիչ ցնցումները միանալով երկնքից ուղարկված հզոր փոթորիկին, քարը քարի վրա չթողնելով՝ ավերում են ամրոցը: Փոշին տարածվում է մինչև Ուրֆա քաղաք:

Մինչև հիմա էլ Տարոնի, Մուշի ժողովուրդը, եթե ուզում են մեկին անիծեն, ասում են. «Քու թոզըն Ուրֆա ելնի»:

Այսօր էլ Դատվան գյուղի ձորակում երևում է քար ու ավազ կրող ուղտերի քարացած քարավանը: Իսկ մռայլ, անժպիտ, մաղձոտ մարդիկ մինչև հիմա էլ որակվում են Նեմրութ-նմրութ անունով:

Այս առասպելը հանդիսանում է քրիստոնեության արգասիք ամբարտավան թագավորի մասին, որը պատժվեց, երբ փորձեց աստծուն սպանել մարդու մեջ:

Նեմրութի խառնարանային լճերը

Նեմրութի ասլանը

Մեծ Նեմրութը հայտնի է նաև նրանով, որ ֆիդայական շարժման ժամանակ, այստեղ թշնամուց պատսպարվել է հայտնի ֆիդայի Աղբյուր Սերոբը:

1897 թվականի փետրվարին Աղբյուր Սերոբը գտնվում էր Թեղուտ գյուղում, երբ թուրքերը դուրս են գալիս մեծ հայդուկի հետքի վրա: Սերոբը թշնամու ուշադրությունը հրավիրում է իր վրա, որպեսզի խաղաղ բնակչությունը չտուժի, և ուղևորվում դեպի Նեմրութ: Թուրքերը սկսում են հետապնդել նրան, բայց 3-4 արշին ձյունը խանգարում է նրանց և նրանք խրվելով ձյան մեջ չեն կարողանում առաջ գնալ:

Նեմրութի ասլանը / Լուս. armat.im կայքից

Սերոբը 2 օր մնալով Նեմրութի տաք աղբյուրների մոտ, գնում է Դատվան գյուղ: Բոլորը կարծում էին, թե հայդուկը մահացել է: Եվ երբ ժողովուրդը տեսնում է հայդուկին նրան տալիս է Նեմրութի Ասլան անվանումը:

Նեմրութ լեռան սրբավայրը

Թե՛ Հայկական լեռնաշխարհում, թե՛ հին աշխարհի պատմության մեջ, Նեմրութ լեռան սրբավայրը խոշորագույններից է: Այն կարելի է համեմատել Պերսեպոլիսյան մշակույթի կամ եգիպտական բուրգերի հետ: Այս հուշարձանախումբ սրբավայրը իրենից ներկայացնում է արհեստականորեն կառուցված կոն, որի երեք կողմում ֆիքսված են որոշակի ենթահուշարձանախմբեր: Բացի հրաշակերտ ճարտարապետական հուշարձան լինելուց, Նեմրութի սրբավայրը կարևոր սկզբնաղբյուր է հնագույն հավատքի՝ մասնավորապես հայոց նախաքրիստոնեական կրոնի ուսումնասիրության համար: Սրբավայրը մեզ նաև հուշում է, թե ինչպիսին պետք է լինեն Հայկական լեռնաշխարհի այն հուշարձանները, որոնք պատկանում են Հայաստանի այն մշակույթին, որը պիտի կապվեր բազմաստվածության հետ: Ցավոք քրիստոնեություն ընդունելուց հետո Հայկական լեռնաշխարհի մշակութային ժառանգությունը ավերվեց և եզակի հուշարձաններ կարողացան փրկվել մոլեռանդ կրոնավորների ձեռքից։

Նեմրութի սրբավայրը

Սրբավայրի կառուցվածքը

Սրբավայրը կառուցված է Կոմմագենեի թագավորության բարձրագույն կետի վրա (2100 մ ծ․մ․), որի կառուցման համար օգտագործվել են այլ վայրից բերված քարեր: Նեմրութի սրբավայրը իրենից ներկայացնում է դասական արևապաշտական մի հուշարձան: Կոնաձև արհեստական դամբարանաբլուրը կառուցված է մանր քարերով, առանց շաղախի, ունի 50 մետր բարձրություն և հազարամյակների ընթացքում չի փլուզվել: Բլրի երկու կողմերում՝ արևելքում և արեմուտքում, կառուցված են իրար նման արձանախմբեր, որոնք պատկերում են աստվածներին, արքային և նրա նախնիներին, թագավորության զինանշանները՝ առյուծ և արծիվ, ինչպես նաև Անտիոքոս արքայի հորոսկոպը՝ առյուծի քանդակով:

Հուշարձանախմբի կենտրոնական մասում հինգ մարդակերպ արձաններ են նստած դիրքով: Կենտրոնում Արամազդի արձանն է, որն ունի ինը մետր բարձրություն: Արամազդի աջ կողմում Անահիտ դիցուհու արձանն է: Արամազդի մյուս կողմում Միհր աստծո արձանն է: Կենտրոնական այս երեք արձանները ներկայացնում են դիցարանը գլխավորող երեք գերագույն աստվածներին: Այս երեք գերագույն աստվածների մի կողմում ներկայացված է ինքը՝ սրբավայրը կառուցող Անտիոքոս առաջին արքան, մյուս կողմում՝ քաջության աստված Վահագնը:

Այստեղ նշենք նաև, որ մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակում Խեթական տերության արքաների գլխավոր տիտղոսն արևայինն էր համարվում, և պատահական չէ, որ ամպրոպի գերագույն աստվածը, որն Արամազդի նախատիպն էր, կրում էր մի զենք, որը Նեմրութի սրբավայրում փորագրված է Արամազդի և Անտիոքոս արքայի սաղավարտներին:

Նեմրութի աստվածները

Անտիոքոս Կոմմագենացու և աստվածների կապը

Նեմրութի սրբավայրի կոթողներից մի քանիսում ներկայացված են Անտիոքոս արքայի և աստվածների ձեռքսեղմումները: Հնագույն ուսմունքների համաձայն, դրանք ոչ միայն խորհրդանշում էին այդ աստվածներից իշխանության ստացումը, այլև նրանց հետ յուրօրինակ դաշինքը: Ի դեպ Անտիոքոս արքան իրեն համարում էր Միհր աստծո երկրային մարմնացումը: Այսինքն՝ երկրի վրա ինքն էր կարգավորում աստվածային օրենքները և հետևում արդարությանը:

Ուղիղ գծով դեպի Մասիս

Հետաքրքրական է այն հանգամանքը, որ արևելյան հարթակի հուշարձաններն արևելքի կետից մոտ 30 աստիճանով շեղված են դեպի հյուսիս: Թերևս սա այն կետն է, որտեղից Անտիոքոս արքայի ծննդյան օրը՝ հուլիսի 7-ին դուրս է գալիս արևը:

Կա ուշագրավ մի այլ հանգամանք, ըստ որի, եթե շարունակում ենք ուղղահայացը արևելյան հարթակից, ապա ուղիղ գծով դուրս ենք գալիս դեպի Հայկական լեռնաշխարհի բարձրագույն կետը՝ Մեծ Մասիսի գագաթը: Որը կարծես յուրօրինակ  կապող լար լինի Մեծ Մասիսի և Կոմմագենեի թագավորության միջև:

Ո՞վ էր Անտիոքոս Կոմմագենացին

Անտիոքոս առաջինի ծննդաբանության մասին մենք տեղեկանում ենք Նեմրութի սրբավայրում նրա թողած արձանագրություններից, նաև կանգնեցրած պատկերաքանդակներից, որտեղ երկու շարքով, ամեն շարքում 15 քարասալով ներկայացված են նրա նախնիները՝ մի կողմը հայրական գծով, մյուս կողմը՝ մայրական: Հայրական գծով նախնիների շարքը Անտիոքոս արքան սկսում է Դարեհ առաջինով, իսկ մայրական կողմը՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացիով: Այստեղ հանդիպում ենք մի երևույթի, որը շատ տարածված է եղել նախկինում, դա գահակալների կողմից իրենց համար խիստ պատվաբեր ծագումնաբանության ներկայացուն էր, որը երբեմն չէր համապատասխանում իրականությանը: Նախնիների շարքում հիշատակվում է նաև Սամոս արքան, որը կառուցել է Սամոսատը՝ Կոմմագենենի կենտրոնը, հիշատակվում է նաև Արշամը, որ կառուցեց Ծոփքի կենտրոն Արշամաշատը, նաև Արսամեա անունով երկու քաղաք Կոմմագենեում: Այսինքն՝ այս բոլոր արձանագրություները վկայում են այն մասին, որ Անտիոքոս առաջինը հայկական Երվանդունյաց թագավորության տան ուղիղ ժաջանգորդ է: Նշենք նաև, որ Անտիոքոս արքան կառավարել է մ.թ.ա. 70-38 թթ., ում թագադրել է Տիգրան Մեծը Տիգրանյան թագով: Հենց այդ թագով էլ ներկայացված է Անտիոքոս Կոմմագենացու արձանը Նեմրութ լեռան սրբավայրում:

Նեմրութի աստվածները

Նեմրութի սրբավայրը նոր ժամանակներում

Մեզանից ավելի քան 2.000 տարի առաջ կառուցված այս սրբավայրը, որի կառուցման բարդությունը կարելի է համեմատել միայն եգիպտական բուրգերի հետ, և որը բազմաթիվ գիտնականներ համարում են հին աշխարհի ութերորդ հրաշալիքը, հայտնաբերվել և մասամբ պեղվել է 19-րդ դարում, մաքրվել ու վերականգնվել՝ 20-րդ դարում: Պահպանվել են նույնիսկ դրա կինոնկարները: Նեմրութի սրբավայրը նոր ժամանակներում առավել հայտնի դարձավ 1890 թ-ին՝ գերմանացի ուսումնասիրողներ Կառլ Հյումանի և Օտո Փուչթայնի «Ճանապարորդություն Փոքր Ասիայում և հս. Սիրիայում» հրատարակած գրքում:

Ներկայումս Թուրքիայում քննարկվում է մի տարբերակ, ըստ որի ուզում են արձանները տեղափոխել սրբավայրի հարևանությամբ գտնվող Քահթայի թանգարաններից մեկը:

Նեմրութ լեռան սրբավայրը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մշակութային ժառանգության ցուցակում ներառվել է 1987 թ.-ին:

Նեմրութի աստվածները

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Հայկական լեռնաշխարհ

Հայաստանը հնագույն քարտեզներում

Ինչ և ո՞րն է Անատոլիան

Քարտեզագրական պատերազմ

Երկրաշարժերը Հայկական լեռնաշխարհում

Միջլեռնային գոգավորություններ

Ստորգետնյա ջրերը Հայկական լեռնաշխարհում