Ռուս քիմիկոս և լուսանկարիչ Սերգեյ Միխայլովիչ Պրոկուդին-Գորսկին ապրել է 1863-1944 թթ.: Առավել հայտնի է գունավոր լուսանկարչության ոլորտում կատարած իր պիոներական աշխատանքներով և 20-րդ դարի սկզբների Ռուսաստանը փաստերով ներկայացնելու իր նվաճմամբ: Միևնույն ժամանակ համարվում է գունավոր լուսանկարչության առաջին ներկայացուցիչը: 1900-ականներին նա նախաձեռնեց մի ծրագիր՝ իրականացնել լուսանկարչական ուսումնասիրություն ամբողջ Ռուսական Կայսրությունում: Նիկոլայ 2-րդ ցարի համաձայնությունն ստանալուց հետո, 1909-1915 թթ. ուսումնասիրություն կատարեց Կայսրության 11 շրջաններում, ճանապարհորդելով հիմնականում երկաթուղային տրանսպորտով, որը հովանավորում էր տրանսպորտի նախարարությունը:

Լուսանկարիչը իր ուսումնասիրություններում անդրադարձել է նաև հայերին: Ստորև ձեզ ենք ներկայացնում Պրոկուդին-Գորսկիի կողմից արված լուսանկարները և նրա տված բնորոշումները հայկական տարազի, մշակութային առանձնահատկությունների, կենցաղի վերաբերյալ:

Տարազով հայ կինը

Այս նկարում պատկերված է կին, որը հագել է Հայկական ավանդական համազգեստ (տարազ): Նրա կապույտ և կարմիր թավշյա համազգեստը կազմված է հագուստից ու գոգնոցից և զարդարված է ոսկեգույն թելով ասեղնագործ նախշազարդերով: Շատ մշակույթներում ասեղնագործությունն ու ժանյակները եղել են բարձր հասարակության ատրիբուտներում, մինչդեռ Հայաստանում դրանք յուրաքանչյուր կնոջ հագուստի ձևավորման մաս էին կազմում: Ամենօրյա կյանքում և տոն օրերին հայ կանայք հաճախ կրում էին գլխաշոր, ինչպես այս կինը, որը ձևավորված էր ոսկեգույն դրամներով: Ի հակադրություն տղամարդկանց, որոնք հագնվում էին ոչնչով աչքի չընկնող ոճով, որով հարմար էր  խառնվել տարբեր էթնիկ խմբերի հետ և բիզնեսով զբաղվել, կանայք խնամքով զարդարում էին իրենց հագուստը: Հաշվի առնելով, որ նրանք տնից դուրս գալու շատ առիթներ չունեին, այս գեղեցիկ ձեռագործ հագուստը կարող էր հիանալի տարբերակ լինել պատշաճ ներկայանալու համար:

Հայ կանայք տոնական զգեստով. Արդվին

Այդ ժամանակ Կայսրությունը զարմանալի բազմազանություն ուներ 150 մլն. բնակչությամբ, որից էթնիկ ռուսները կազմում էին միայն կեսը: Լուսանկարչին գրավեց այս բազմազանությունը, փաստերով ներկայացնելու ավանդական համազգեստներն ու կյանքի ձևերը: Այս նկարն արված է Արդվինում (Սև ծովի շրջան, ներկայիս Թուրքիա), պատկերված են երկու հայ կանայք նստած նստարանին իրենց տոնական զգեստով: Կանանց հագուստները արտացոլում են հայկական հարուստ մշակութային ավանդույթներն ու ազգային բնութագիրը: Գեղեցիկ ձևավորված զգեստները պատրաստված էին մետաքսից, ատլասից կամ թավիշից, զարդարված ժանյակներով և ոսկեգույն կամ արծաթագույն ասեղնագործ զարդանախշերով: Սպիտակ շղարշե քողերն օգտագործվում էին որպես գլխաշոր:

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Բլոգ Հայաստանի մասին

Հայկական լեռնաշխարհը գորգագործության հնագույն կենտրոններից է: Հայկական գորգ կամ կարպետը տարբեր ժամանակներում և տարածաշրջաններում ունեցել է տարբեր անվանումներ: Հայ գրականության մեջ կարպետ բառը հանդիպում է 5-րդ դարից՝ Աստվածաշնչի թարգմանության մեջ: Դարերի ընթացքում «կարպետ» բառը գրականության մեջ նաև գորգի հոմանիշ է եղել: Ուշագրավ է նաև գորգի մեկ այլ անվանումը՝ խալի կամ գալի, որը ծագում է Կալիկալա՝ Կարին քաղաքի արաբերեն անվանումից, քաղաք, որը հայտնի է եղել իր հարուստ գորգարվեստով: Միջնադարյան հայ գրականության մեջ հանդիպում է գորգի ևս մեկ հոմանիշ` բազմական, «բազմել» բառից:

Ուշագրավ է, որ  «գորգ» բառը հանդիպում ենք Կապտավանքի մասին արձանագրություններում՝ 1242-1243թթ․։

Հայկական գորգի առանձնահատկությունը

Հայկական գորգերը ներդաշնակ գունավորումներ են ունեցել շնորհիվ կարմիրի, սպիտակի, կապույտի, կանաչի, դեղինի և դրանց տարատեսակների: Դեղին գույնը ստացել են դեղնածաղկից, կարմիր գույնը՝ որդան կարմիրից, ինչպես նաև տորունի արմատներից, կանաչ գույնը՝ ընկույզի կեղևներից, որից կարելի էր ստանալ նաև շագանակագույնի երանգները: Նռան կեղևից ստացել են սև գույնը, կապույտ գույն ստանալու համար օգտագործել են տարբեր բույսերից ստացված ներկերն իրար խառնելու տեխնոլոգիան, բայց հիմնականում Հնդկաստանից ներկրվում էր ինդիգո հայտնի ներկանյութը: Միջնադարում հայկական գորգերի հռչակը մեծապես պայմանավորված էր որդան կարմիրից ստացված երանգներով, և դրա շնորհիվ արաբական խալիֆաթի դարաշրջանում հայկական գորգերն անվանում էին նաև «կարմիր գորգեր»:

Հայկական գորգերի առանձնահատկություններից էր նաև, որպես հումք օգտագործվող «բալբաս» տեսակի ոչխարի բուրդը, ինչպես նաև լայն տարածում ուներ անգորյան այծի բուրդը: Այն շրջաննրում, որտեղ զարգացած էր բամբակի և մետաքսաթելի մշակումը, լայնորեն կիրառվում էր նաև բամբակ և մետաքսաթել:

Հայկական գորգերի գլխավոր առանձնահատկությունը դրանց զարդանախշերն են, քանի որ դրանցից և ոչ մեկը հենց այնպես հյուսված չէ, ամեն զարդանախշ ունի իր նշանակությունը և իմաստը: Հայկական գորգերը իրենց մեջ կրում են մեծ քանակությամբ ծիսական, պատկերային և գաղափարական զարդանախշեր: Հայկական գորգերում օգտագործված զարդանախշերը լայնորեն կիրառվել են նաև քանդակագործության, մանրանկարչության, ճարտարապետության, արծաթագործության մեջ:

Վիշապագորգ

Հայկական գորգերի թերևս ամենատարածված տեսակը վիաշապագորգն է: Հայկական լեռնաշխարհի տարածված խորհրդանիշներից են վիշապները և միշտ չէ, որ վիշապները խորհրդանշել են չարը և չարիքը: Վիշապը խորհրդանշում էր լոկ տարերքը, որը կարող էր լինել և՛ չարը, և՛ բարին: Այդ է պատճառը, որ հայկական գորգերի մի ամբողջ ենթատեսակ կրում է հենց վիշապագորգ անունը: Վիշապապատկերները միանգամայն բարի ուժերի մարմնացումն են և պաշտպանող և օժանդակող նշանակություն ունեին: Վիշապագորգերի գեղազարդման ավանդույթների ակունքները հայոց գորգարվեստում ու առհասարակ մշակութային համակարգում հայտնի են մթա III-II հազարամյակներից: 

Վիշապագորգերը սովորաբար ունենում են վիշապների, Կենաց ծառի, փյունիկի պատկերներ, նաեւ եռանկյունաձեւ, ատամնավոր շեղանկյունով և հավերժության նշանով զարդանախշեր: Վիշապագորգերը սովորաբար ներկվել են որդան կարմիրով: Վիշապագորգերը հայերի  համար ուրույն նշանակություն ունեն: Այն հաղթության խորհրդանիշ է: Հայոց ռազմի ու զորության Աստծուն՝ Վահագնին վիշապաքաղ են ասում, այսինքն՝ վիշապին՝ չարին, քաղող, սանձող, հնազանդեցնող: Հայերը հավատում էին, որ եթե տանը վիշապագորգ ունեն, ուրեմն պաշտպանված են չար ուժից, քանզի վիշապին արդեն հնազանդեցրել են, ենթարկեցրել:

Գորգագործություն՝ արհեստ և արվեստ

Ձևավորվելով որոշակի էթնիկական միջավայրում, որոշակի պահանջների բավարարման անհրաժեշտությամբ՝ գորգը հազարամյակների ընթացքում տվյալ էթնիկական միավորի հետ միասին ենթարկվել է բազմազան տեղաշարժերի և փոխազդեցությունների, ստացել գործնական նոր ոլորտներ: Գորգը չի ծառայել, որպես կենցաղային պարզ առարկա, այլ ի սկզբանե ունեցել է ծիսապաշտանմունքային նշանակություն, ու նաև դրանով է պայմանավորված գորգի կարևորությունը հայոց մշակութային ժառանգության համակարգում:

Գորգը դարեր շարունակ եղել է ազգային կերպն ու նկարագիրը ներկայացնող մշակութային մի երևույթ, պատմամշակութային բացառիկ արժեք: Կան գորգեր, որոնց նախշերի ետևում մի ամբողջ կյանքի պատմություն և իմաստ է թաքնված: Զարդանախշերի մեջ թաքնված է հիշողություն և շատ հաճախ մարդկանց փոխարեն նախշերն են պատմում: Գորգերին վերագրվել է նաև բուժիչ հատկություն, ոչ միայն այն պատճառով, որ դրանք գործվել են բնական բրդից, իսկ թելերը ներկվել են բնական ներկերով, այլ կարծել են, որ նրանց նախշազարդերի հետևում յուրահատուկ խորհուրդ կա թաքնված: Տան ամենամեծ կամ հիվանդ անդամը միշտ լինում էր տան այն անկյունում, որտեղ գորգ կար կախված: Տարբերվում էին նաև պատից կախվող և հատակին փռվող գորգերը: Հատուկ զարդանախշեր ունեցող գորգերը կախվում էին պատից, իսկ նրանց վրա կախում մահացած հարազատների նկարները, երաժշտական գործիքներ և այլ նվիրական իրեր: Հատակին փռվող գորգերը, թեև ունեին յուրահատուկ զարդանախշեր, բայց դրանք չունեին հատուկ նշանակություն կամ նախնիներին վերաբերվող խորհրդանշաններ:

Հայկական գորգն այսօր

Հայկական գորգն այսօր էլ իր ուրույն տեղն է գրավում հայկական մշակույթում: Չնայած, որ անընդհատ տեղի են ունենում տեխնոլոգիական նորամուծություններ, սակայն հայկական գորգը շարունակում է մնալ որպես կենցաղի և մշակութային ժառանգության անբաժան մասնիկ: Չնայած գիտատեխնիկական առաջընթացի հայկական գորգերը չեն կորցնում իրենց արժեքը: Հայկական գորգագործության ավանդույթներն այսօր էլ պահպանվում և շարունակնվում են՝ աշխարհին ներկայացնելով հայկական գորգերի յուրօրինակ մշակույթը:

2000 թ-ից Հայաստանում գործող և մեկդարյա պատմություն ունեցող «Մեգերյան Կարպետ» ընկերությունը զբաղվում է հայկական գորգերի արտադրությամբ, անտիկ գորգերի վերականգնմամբ և պահպանմամբ, ինչպես նաև դրանց ցուցադրությամբ: Հավատարիմ մնալով յուրօրինակ գորգերի ստեղծման մեթոդներին`«Մեգերյան Կարպետ» ընկերությունը, օգտագործում է  երկրի բուրդը, տարածշրջանի ներկերը և գործելու ավանդական տեխնիկաները:

Հայկական ձեռագործ գորգերի ավանդույթները պահպանվել են նաև Արցախում: «Ղարաբաղ Կարպետ» ընկերությունը հիմնվել է 2013թ. : Ընկերությունը մեծամասամբ արտադրում է հայկական ավանդական, մասնավորապես՝ տիպիկ արցախյան գորգեր: Ընկերությունը արտադրում է նաև էկոգորգեր, որոնք պատրաստվում են բնական չներկված բրդյա թելերից ՝ պահպանելով գորգոագործության ավանդական եղանակները: Էկոգորգերը կարող են հանդիասանալ Արցախի նոր այցեքարտ:

Բացի վերոնշյալ արտադրամասերից հայկական ձեռագործ գորգերի բացառիկ նմուշներ  կարելի է տեսնել Հայաստանի պատմության թանգարանում, Հայոց ազգագրության և ազատագրական պայքարի պատմության ազգային թանգարանում, Հովհաննես Շարամբեյանի անվան ժողովրդական ստեղծագործության կենտրոնում, Ձիթողցյանների տուն թանգարանում, Հայկական գորգի ազգային կենտրոնում:

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Մեր առաջիկա արշավները

Գյուղ տանող ճանապարհը, մեղմ ասած, նման չէր մեքենայի ճանապարհի՝ կիսավեր, լքված, անտեր, անսարք… գյուղը ճանապարհի հետևանք է, կամ հակառակը…

Գյուղում մեզ դիմավորեց Գնելը: Գնելի դռան վերևում մի դեղին լույս կար կախված: Լույսը կարծես ձմռան գորշ օրվա անսպասելի արև լիներ, որ կանչում էր դեպի իրեն: Լույսից այն կողմ տունն էր, ուր չկար զարմանալի ոչինչ բացի մթնոլորտից:

Գնելն ուսուցիչ է այնտեղ, որտեղ ուսուցիչների ու դասատուների թիվը նույնն է, որտեղ դասատուն ու աշակերտն իրար հետ գյուղատնտեսական գործեր են անում, իսկ տնայիններն անում են սկայպով:

Առավոտյան բարձրացանք Դիզափայտ: Մեզ ուղեկցեց Գնելը: Նա 100, 200 կամ գուցե 500-րդ անգամ էր բարձրանում լեռան գագաթ: Կատարո վանքի վերականգնման աշխատանքներին ներգրավված է եղել նաև Գնելը: Նրա ջորին էլ առաջին անգամ չէր բարձրանում, երանի չէր առաջին անգամը լիներ: Այս ջորին օրվա մեջ մի քանի անգամ շինանյութ է հանել գագաթ:

Ամեն անգամ, երբ իրեն ձի էր զգում, ներքին ձայնը հուշում էր, որ նա էշ է, որովհետև էշի բեռ էր հանում գագաթ: Այս անգամ վերելքն առանց բեռ էր, ու ջորին չէր հասկանում բարձրանալու իմաստը, քանի որ մենք հետներս ոչինչ չէինք տանում գագաթ: Մենք միայն իջեցնում ենք գագաթներից գագաթներ, որոնցից բաղկացած է մեր կյանքը, որոնք իրար միանալով դառնում են լեռնաշղթա, իսկ բախտավորների մոտ՝ լեռնաշխարհ:

Տիգրան Շահբազյան, 2018

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Բլոգ Հայաստանի մասին

Ամեն տարի փորձում ենք վերելք իրականացնել նաև Արևմտյան Հայաստանում։ Այս անգամ հերթը Արտոսին էր հասել։ Ամռանը չստացվեց, աշնանը չստացվեց, իսկ ձմռանը կարծես թե ամեն բան լավ էր դասավորվում։ Դեռևս նոյեմբերի սկզբին որոշեցինք, ինչ էլ պատահի դեկտեմբերի 15, 16, 17 գնում ենք Արտոսի կանչով։ Գնալիս նկարներ հրապարակեցինք ճանապարհից, որտեղ նշել էինք, թե իբր Կ-2 ենք գնում։ Ինչպես հետո պարզվեց, ոմանք լուրջ էին ընդունել Կ-2 գնալը, բայց ինչպես ասում են՝ միտքը ուժ ունի և ինչպես շատ խմբերի մոտ ձմեռային Կ-2 չի ստացվում, մեզ մոտ էլ ձմեռային Արտոսի վերելքը վերջնակետին չհասավ։ 3300-ից ստիպված էինք հետ վերադառնալ։ Բայց այն, ինչ տեղի ունեցավ այդ 4 օրերի ընթացքում (ըստ պլանավորածի 3 օր պետք է մնայինք), հազար գագաթ արժեր։ Դեկտեմբերի 15-ին ճանապարհ ընկանք։ Արկածները սկսվելու էին «թուրքական» սահմանից, քանի որ նախապես տրանսպորտի համար չէինք պայմանավորվել, ամեն բան պետք է ընթանար ըստ ընթացքի (տաքսի, հասարակական տրանսպորտ)։ Հայ-վրացական սահմանին մի երիտասարդ հայ հետաքրքվեց, թե ուր ենք գնում և առաջարկեց տանել մինչև Կարս։ Ինչպես ցույց տվեց ճամփորդության ընթացքը, պատահական ոչինչ չի լինում և նրան պետք է տեսնեինք։ Երիտասարդը Գյումրեցի Արտյոմն էր, ով արդեն 3 տարի է Ստամբուլում է ապրում։ Երբ իմացավ ուր ենք գնում, ինչ նպատակի համար և 4 աղջիկներով՝ շատ անհանգստացավ։ Բավականին շատ խորհուրդներ տվեց, և որ ամենակարևորն է տվեց թուրքական սիմ քարտ, որն ինտերնետի հասանելիություն էր ապահովում։ Նա շատ բան գիտեր թուրքերի, այնտեղ ապրող քրդերի, նաև հայերի մասին։ Արտյոմը Կարսի օդանավակայանից պետք է Ստամբուլ մեկներ, և մինչ կհասնեինք օդանավակայան, մի լավ սակարկեց տաքսու գումարը, որպեսզի մեզ Կարսից մինչև Գեվաշ հասցնի։

Ճամբար Գեվաշում

Երբ ոգևորված պատմում էինք մեր պլանների մասին, զարմացած մեզ էր նայում։ 21։00 մոտակայքում հասանք Գեվաշ։ Լեռն այդ մթության մեջ մի հսկայի էր նման, որն ասես հպվել էր երկնքին։ Նախապես ուսումնասիրելով տեղանքի քարտեզը, ընտրել էինք բարդ, բայց ձնահոսքի վտանգից հեռու թամքոց։ Հասնելով մեր նշած կետին, որոշեցինք, որ ճիշտ կլինի որևէ մեկի բակում կազմակերպել ճամբար, որպեսզի վերելքից հետո՝ վերադարձին, մեր գույքն ամբողջական գտնենք։ Արտյոմին զանգելու միջոցով տաքսու վարորդին բացատրեցինք, որ տան տիրոջը, որի մոտ կանգնած էինք, տեղեկացնի բակում վրան դնելու մեր ցանկության մասին։ Տան տերերը թուրքեր էին՝ տարեց ամուսիններ։ Վերջիններս սիրով համաձայնեցին, որ մնանք, բայց դեմ էին, որ բակում գիշերենք, ասում էին քյոփակներ կան ինչը մեր իմացածին հակառակ շուն էր նշանակում։ Ինչպես բոլոր դեպքերում, այս անգամ էլ մարդիկ չեն պատկերացնում, թե ինչպես կարող ենք ձմռանը դրսում քնել, ինչքան էլ բացատրում ենք վրանի, քնապարկի և հագուստի տաք լինելու մասին։ Տան տիկինը՝ Նուրջանը, թեյ հյուրասիրեց, ուտելիք մատուցեց։

Իրենք խոսում էին թուրքերեն, մենք հայերեն, մի կերպ փորձում էինք հասկանալ միմյանց։ Ամբողջ ընթացքում աղջիկներով խոսում էինք, որ երբևէ չէինք կարող պատկերացնել, որ թուրքի տանը կարող ենք լինել, ավելին՝ հաց ուտել, ապահով զգալ, շոյվել տան տերերի հոգատարությունից։ Հետո ինչ որ մի մարդ եկավ, բարի ժպիտով ու ինչ որ բան էր խոսում թուրքերեն, որից միայն հասկացանք ժանդարմ և տուրիստ բառերը։ Այդ նախադասություններն ասելիս, ձեռքով շարժում էր անում, որից հասկացանք, որ ասում էր՝ հանգիստ եղեք։ Մենք դա մեկնաբանեցինք այսպես՝ տարածքում ոստիկաններ կան, դուք տուրիստ եք, կարող եք հանգիստ լինել։ Բայց դա այդպես չէր։

Բանակցություններ՝ վերելքից առաջ

Չանցած տաս րոպե, ներս մտան զինված 5 անձինք՝ ժանդարմները (ոստիկանները)։ Սկզբում շատ խիստ դեմքերով էին, հարցնում էին քանի՞ օր ենք Վանում մնացել, ինչու՞ ենք եկել, քանի՞ օր ենք մնալու, հետո մի տաս անգամ անձնագրերը ու վիզայի թղթերը նայեցին, հարցրեցին՝ ո՞նց ենք հասել Գեվաշ ու այդ ընթացքում նաև հեռախոսով էին զանգեր լինում ու նույնը նաև զանգողներին էինք բացատրում (իհարկե անգլերենով)։ Երբ իմացան, որ Արտոսն ենք ուզում բարձրանալ, ամեն ինչ ավելի խառնվեց։ Ասացին, որ չեն թողնի բարձրանալ, քանի որ այնտեղ քրդական տեռորիստական խմբեր կան՝ PKK, և դա վտանգավոր է։ Վերջին հեռախոսային զանգի զրուցակիցն էլ ասում էր, որ բարդ լեռ է, կարող ենք մոլորվել, հետաքրքվում էր լավ հագուստով ենք արդյո՞ք, լեռներ բարձրանալու ի՞նչ փորձ ունենք։ Մի խոսքով մոտ 2 ժամ բանակցություններից և ստուգողական աշխատանքներից հետո, ասացին, որ կարող ենք գնալ, բայց իրենք պատասխանատու չեն մեզ համար։ Բանակցությունների ընթացքում ոստիկաններից մեկը թուրքական «Գորշ գայլեր» ազգայնական կուսակցության նշանն էր ցույց տալիս, և ուզում էր, որ մենք էլ նույնն անեինք, բայց ջանքերը զուր էին։ Մյուսն էլ որոշեց հետաքրքրվել, թե ինչ կարծիքի ենք ցեղասպանության մասին, մենք էլ հարցին հարցով պատասանեցինք՝ դուք ի՞նչ կարծիքի եք։ Թուրքի պատասխանը չզարմացրեց՝ հայկական կառավարությունն է ցեղասպանություն արել թուրքերի նկատմամբ։ Մի տեսակ կոմպլեքս էր զգացվում թուրքերի մոտ ցեղասպանության թեմայի շուրջ խոսելիս։ Դա նկատելի էր և՛ շարժումներից, և՛ հարցը տալիս աչքերին չնայելուց։ Մենք էմոցիաներ ցույց չտվեցինք ու շատ խորությամբ չմեկնաբանեցինք ասածները, միայն ասացինք, որ դա այդպես չէ։ Հարց տվող ոստիկանը միայն ավելացրեց՝ հանգիստ եղեք, մենք ձեզ սիրում ենք։ Ժանդարմներին ճանապարհեցինք և որոշեցինք, որ ճիշտը տանը մնալն է։ Առավոտյան սկսեցինք վերելքը։ Լավ թեք լանջեր էին, որոնց վրա համեմատաբար քիչ ձյուն կար՝ տեղ-տեղ 20 սմ, տեղ-տեղ ընդհանրապես չկար, տեղ-տեղ սարսափելի սառույց։ Հիմնականում քայլել ենք ժայռային թամքոցով։ Եղանակը հիմնականում բարեհաճ էր, միայն 2800 մ-ից լավ քամի սկսվեց։

Լեռան վրայից բացվող տեսարանները շատ տարբեր են՝ դեպի հյուսիս Վանա լիճ, Աղթամար կղզի, Սիփան, դեպի արևելք՝ Վարագ լեռ, դեպի հարավ՝ Շատախի և Կորդվաց լեռներն էին։

Լեռը կմնա նույն տեղում, էլի կգնանք

Իսկ հենց Արտոսի մասին կարելի է խոսել և խոսել՝ ժայռեր, խոր վիհեր, գեղարվեստորեն կախված քիվեր, կտրուկ լանջեր, քամուց օդում պտտվող ձյուն, ձյուն, սառույց …։ 3300 մ-ի վրա որոշեցինք հետ իջնել, որոշումը երկար չքննարկվեց։ Վերադարձի հիմնական պատճառը սառույցն էր և ինչքան էլ սառցակտրիչով ճանապարհ բացեինք և հասնեինք գագաթ, ստիպված էինք լինելու մթին անցնել շատ վտանգավոր հատվածներ (ժամը 17։00 սկսում է մթնել)։ Որոշված է՝ հետ ենք իջնում։ Լեռը կմնա նույն տեղում, էլի կգնանք, կարևորը ճիշտ ժամանակին ողջամիտ որոշում կայացնելն էր, որը ստացվեց մեզ մոտ։

Ճակատագրի հեգնանք, թե՞ անզգուշություն

Իջանք, հասանք անվտանգ և համեմատաբար հարմար վայր, որոշեցինք հաց ուտել և շարունակել ճանապարհը։ Ճակատագրի հեգնանք, թե անզգուշություն (ուսապարկի դրած տեղը ուղիղ էր), բայց ուսապարկը գլորվեց 50-60° թեքության լանջով, որի մեջ էին նաև անձնագրեր։ Սկսեցինք փնտրել, շատ փնտրել, բայց չգտանք, մթության մեջ հեշտ չէր տարբերել քարերն ու ուսապարկը։ Թուրքիա տեղ, 4 հայ աղջիկ ու 3 հոգին առանց անձնագիր։ Դե վատ մտքերը գրոհել էին, բայց իրար ոգևորում էինք, որ կգտնենք։ Ու նման դեպքերում առավել գնահատում ես այն մարդկանց, ում հետ ճանապարհ ես գնում, ու հասկանում, որ չես սխալվել։ Ոչ մի քննադատական խոսք, ոչ մի խուճապ, ոչ մի տարաձայնություն չեղավ։

Որոշեցինք առավոտյան գալ փնտրելու՝ օրվա 2-րդ ճիշտ որոշումը։ Վերադարձի ճանապարհն այլ կողմով էինք ընտրել։ Այդ օրը 1600մ վերելք էինք ունեցել, իսկ հաջորդ օրն առավոտյան պետք է նորից 700մ վերելք անեինք ուսապարկը փնտրելու համար։ Վերադարձին ահագին բան պլանավորել էինք արդեն, Երևանում ԸՆԿԵՐՆԵՐԸ հետաքրքրվել էին, թե ինչպես պետք է կազմակերպել վերադարձը, եթե անձնագրերը չգտնվեն, Արտյոմը արդեն Ստամբուլի Կաթողիկոսին էր դիմել )) …։ Բայց դե ուսապարկ էր, հո ասեղ չէր, որ չգտնեինք։ Առավոտյան տաքսի վարձեցինք և տան տիրոջ հետ բարձրացանք մինչև 2000մ, որտեցից 4-ով շարունակեցինք ճանապարհը։

Տրամադրություններս լավ էր, բայց հոգնածությունն ու նախորդ օրվա լարվածությունն իրենց ասում էին։ Հասանք 2500 մ բարձրությանը և սկսեցինք փնտրել։ Լույսի ազդեցությունը շատ էական էր, և 20 րոպե չանցած ուսապարկը գտնվեց՝ խինդ, ծիծաղ և ուրախություն, Երևանում բոլորը միանգամից իմացան լավ լուրի մասին։ Անհոգ դեմքերով սկսեցինք ցած իջնել։ Ամեն ինչ հաջող ավարտվեց։

Բազմաշերտ զգացողություններով ճամփորդություն

Էս դեպքը մի տեսակ այլ ազդեցություն ունեցավ լավ առումով (մի քիչ աննորմալ է հնչում)։ Ներքևում թուրք պապիկը դիմավորեց տաքսիով (պապիկի անունը մեզնից ոչ ոք չի հիշում), և ինչքան էլ ցանկացանք իր կողմից վճարված տաքսու գումարը վերադարձնել, չվերցրեց, ասելով, որ դուք իմ հյուրն եք։ Տանը Նուրջանը տաք ապուր էր պատրաստել և համեղ փլավ, վառարանի վրա պատրաստ էին սև և մասուրի թեյը …։ Երբ իմացան, որ հենց այդ օրն էլ վերադառնալու ենք, համոզում էին, որ մի օր էլ մնանք։ Եվ այդ ամենը կեղծ չէր …։ Ինչ է եղել նախկինում, ինչ է փոխվել կամ ամենևին էլ չի փոխվել հայ-թուրքական հարաբերություններում, դժվար է միանշանակ ասել, բայց փաստը մնում է փաստ, որ կան սովորական մարդիկ, ովքեր բարի են և չար չեն հայի հանդեպ։ Խառը և բազմաշերտ զգացողություններով և տպավորիչ ճամփորդություն ստացվեց։ Բայց մի բան անվիճելի է, մենք թուրքերի հետ շփվում էինք առանց ցեղասպանված ազգի հոգեբանության, կարծում եմ մեր այդ վիճակը ազդեց թուրք ոստիկանների հետ շփման վրա։ Արկածները դեռ առջևում են:

Նարինե Ճաղարյան

Ճանապարհորդական բլոգ