Կենդանիների պաշտամունքը Հայաստանում

Հեթանոսությանը, անկախ ազգության, բնորոշ է եղել բնապաշտությունը՝ լուսատուների, եղանակի, բնական տարերքների պաշտամունքը: Ցանկացած դարաշրջան մարդկանց պահանջմունքներին համապատասխան ունենում է որևէ կրոնական, պաշտամունքային համակարգ, որը բավարարում է մարդկանց մոտ առաջացած հարցերը, մեկնաբանում իրենց համար անբացատրելի երևույթները: Եվ այդ պատճառով տարբեր դարաշրջաններ ունեն տարբեր հավատալիքներ, որոնք ասես տրամաբանորեն հաջորդում են իրար, ինչպես օրինակ տոտեմիզմը ամբողջացավ հեթանոսական աստվածներով, իսկ վերջիններս էլ դարձան միաստված կրոնների՝ բուդդայականության, մահմեդականության մի մասը:

Ահա այդպես էլ բնապաշտությանը հաջորդել է կենդանիների պաշտամունքը, որը Հայաստանում և ամբողջ աշխարհում հիմնականում ձևավորվել էր առաջին հերթին վախի հիման վրա: Մարդի չկարողանալով բացատրել այս կամ այն երևույթը, նրանց սկսում էին շնորհել գերբնական ունակություններ՝ պաշտելով իրենց իսկ ստեղծած «աստվածներին»: Սակայն մյուս կողմից կարելի է նկատել մեկ ուրիշ օրինաչափություն, երբ պաշտամունքը սկիզբ է առնում մեծագույն սիրուց և իր գագաթնակետին հասնում և արտահայտվում պաշտամունքի տեսքով` առաջին հերթին արտահայտելով մարդու հարգանքն առ այդ պաշտամունքը:

Պատմական ակնարկ

Կենդանիների պաշտամունքի դրսևորման առաջին և հնագույն դեպքը հանդիպել է Եգիպտոսում, որտեղ առավել տարածված էր մեծ և փոքր կենդանիներին պաշտամունքը: Հնագույն ժամանակներում մարդկանց հիացրել է կենդանիների ուժը, գեղեցկությունը, ձայները, ոմանց թռիչքը, երբեմն էլ՝ դրանցից ստացված վնասներն ու վախը: Եվ կամաց-կամաց ձևավորվել է կենդանիների պաշտամունքը՝ մի դեպքում որպես սիրո, մեծարման, մյուս դեպքում՝ վախի, անհանգստության արդյունք: Սակայն կար ևս մեկ առավել հիմնավոր թվացող պատճառ՝ հոգեփոխության կամ անձնափոխության հավատը: Ըստ որի՝ մարդիկ և նույնիսկ որոշ դիցարանի աստվածներ վերափոխվում էին և դառնում չորքոտանի, թռչուն, սողուն կամ այլ կենդանի: Եվ մարդիկ սկսում էին պաշտել տվյալ ցեղակցի կամ աստծո վերափոխված կենդանական տեսակը:

Կենդանիների պաշտամունքը Հայաստանում նույնպես մեծ տարածում է ունեցել: Պաշտվում էին թե՛ ընտանի, թե՛ վայրի, և թե՛ առասպելական կենդանիները: Որոշ դեպքերում այդ էակները լինում էին մարդու և որևէ այլ կենդանու խառնուրդ, իսկ որոշ դեպքերում էլ կենդանուն շնորհում էր առասպելական, երևակայական կերպար: Կենդանիների պաշտամունքը Հայաստանում այնքան խորը հիմքեր է ունեցել, որ պահպանվել են մարդկանց հատուկ անուններ՝ Առյուծ, Ընձակ, Կորյուն, Եզնիկ, Ցլիկ՝ անշուշտ վկայելով կենդանիների պաշտամունքի մասին:

Օձի պաշտամունք

Հայերի մեջ նույնպես տարածված է եղել կենդանիների պաշտամունքը, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր նախապատմությունն ու պատճառները: Առաջին հայացքից զարմանալի է, որ առաջին քրիստոնյա ազգում նույնպես տարածված է եղել օձի պաշտամունք: Սակայն եթե վերհիշենք մինչքրիստոնեական Հայաստանը, ապա հայեչում օձի պաշտամունքն այդքան էլ անհեթեթ և հակասական չի լինի: Ավելին, շատ ուսումնասիրողներ իրենց աշխատությունների բավական մեծ հատվածներ նվիրել են հենց օձերին:

Օձերն առասպելներում, ավանդապատումներում հիմնականում ներկայացվում են որպես ատելի և սարսափազդու սողուններ՝ անշուշտ իրենց թույնի և դրա թողած հետևանքների պատճառով: Իսկ դա զարմանալի չէ, քանի որ մբողջ աշխարհում տարեկան գրանցվում է մինչև 5,4 միլիոն օձի խայթոցի դեպք, որից 81 հազարից մինչև 137 հազարը՝ մահվան ելքով:

Ի դեպ, Հայաստանի օձերն այդքան էլ վտանգավոր չեն, քանզի հանդիպող 22 տեսակի օձերից միայն 4-ն են թունավոր: Սակայն սխալ կլինի նաև համեմատել ժամանակակից մարդու գիտելիքներն ու բժշկությունը դարեր առաջ գոյություն ունեցող մարդկանց և նրա զարգացվածության հետ: Այդպիսով տրամաբանական կարելի է համարել այդ ժամանակաշրջանի մարդկանց մոտեցումը, երբ չունենալով բավարար գիտելիքներ և պատկերացումներ աշխարհի մասին, սկսել են սարսափել և աստվածացնել օձերին, այն սողուններին, որոնք հեշտությամբ այդքան շատ կյանքեր էին խլում:

Երբ հաշվի ենք առնում վախի առկայությունն ու չիմացությունը, տրամաբանական է դառնում նաև ոչ միայն օձերի, այլև օձասպաններիի պաշտամունքը, ինչպես օրինակ՝ հունական դիցարանի հերոս Հերակլեսը (Հերկուլեսը) և հայկական դիցաբանության աստված Վահագնը: Նրանք երկուսն էլ մանուկ հասակում կռվել են վիշապների և օձերի դեմ՝ փրկելով աշխարհը: Սակայն պետք չէ մոռանալ, որ այս օձասպաններին հորինել են մարդիկ և եթե նույնիսկ կա ինչ-որ ճշմարտություն այդ պատմություններում, ապա անհամեմատ չափազանցված:

Հայաստանում օձերի պաշտամունքի մասին են վկայում մի շարք գյուղատեղիների, գետերի անունները, որոնք կրելով հեթանոսական շրջանի ազդեցությունը, պահպանել են իրենց անունները նույնիսկ քրիստոնեության ի հայտ գալուց հետո, ավելին՝ հասել են մեզ իրենց սկզբնական անվանումներով:

Իրականում հին հավատալիքներին նվիրված աշխատություններում նշվում են բազմաթիվ տեղանուններ կապված օձերի պաշտամունքի հետ, սակայն մենք առանձնացրել ենք միայն այն վայրերը, որոնց մասին մեզ հաջողվեց տեղեկություններ ստանալ: Ինչպես օրինակ Էրզրումում՝ Օձտեղ գյուղը, Վանաձորում՝ Օձուն գյուղը, Զանգեզուրի լեռներից՝ Օձասարը, իսկ առավել հայտնիներից է Տուրուբերան նահանգի Օձ քաղաքը:

Հին սնապաշտության հետք է համարվում նաև մարդկանց մի ստվար զանգվածի մոտ պահպանված սովորույթը, ըստ որի, երբ մարդիկ իրենց տանը օձ էին տեսնում, նրան սպանելու փոխարեն աղաչում էին, որ գնա։ Մարդիկ վախենում էին և հարգում օձերին՝ փորձելով սպանելու փոխարեն, դիմել օձերին և արժանանալ նրանց մեծահոգությանը:

Վիշապի պաշտամունք

Անդրադառնալով այն հանգամանքին, որ «մեծամեծ օձերը» կոչվել են վիշապներ, պետք է նշել, որ հայերն առավել նախընտրել են «վիշապ» բառի կիրառությունը, քանի որ ի տարբերություն օձի, որը դիտարկվել է միմիայն բացասական իմաստով և դարձել պաշտամունք միմիայն վախի պատճառով, վիշապների դեպքում պատկերը մի փոքր այլ է: Վիշապների նկարագրություններում առավել հաճախ նկատում ենք, որ նրանք եղել են առասպելական կենդանիներ, և գրեթե բոլոր ազգություններում ներկայացվում են օձանման, սակայն թռչող կամ ջրացամաքային հրեշների տեսքով:

Բանն այն է, որ ցանկացած հորինված, առասպելական կենդանի, թեկուզև մարդ, ներկայացվում է չորս տարերքներից գոնե երկուսի մարմնավորմամբ: Հայկական առասպելական վիշապները եղել են հողային (ցամաքային) և ջրային կենդանիներ՝ հսկելով միաժամանակ երկու աշխարհները (ցամաքային և ջրային): Վիշապների պաշտամունքի լավագույն օրինակ են միայն Հայկական լեռնաշխարհին բնորոշ վիշապաքարերը:  

Խոյի պաշտամունք

Այս պաշտամունքի տարածվածությունը հայերի մեջ կարելի է նկատել դիմելով հայոց լեզվին և բառի ծագումնաբանությանը: Նույնիսկ մեր օրերում շատ գործածելի է «խոյանալ», «վեր խոյանալ» արտահայտությունները, որոնք ունեն «արագ վազել», «հասնել» իմաստները: Այս բառերը կենդանի ապացույց են և ներկայացնում են հայ ժողովրդի մեջ արմատացած խոյերի պաշտամունքը: Բառն այնքան տարածված է մեզանում, որ դժվար է նույնիսկ պատկերացնել, որ «խոյ» բառը փոխառնություն է: 

Մյուս կողմից մեզ օգնության է հասնում նաև ճարտարապետությունը, որտեղ հանդիպում ենք «խոյակ», «խոյակապ» տերմիններին: Խոյակը նույն սյուների պսակող ձևավոր հատվածն է, իսկ որմնասյուների այդ վերին հատվածը կոչում են «որմնախոյակ»: Այսինքն նորից նկատում ենք նույն բացատրությունը՝ վեր հասնելու, վերին իմաստներով: Ըստ ուսումնասիրողների, «խոյակապ» բառն այսօր վերափոխվել է, և ունի նույն իմաստը ինչ «հոյակապ» բառը: Բացի այդ, հայերին բնորոշ է եղել սյան, կամարի գլխին խոյի գլուխ քանդակելը, և հնարավոր է «խոյակ», «խոյակապ» բառերը ձևավորվել և համապատասխան իմաստը ստացել են հենց այդ պատճառով: 16-17-րդ դարերում տարածված են եղել խոյակերպ տապանաքարերը՝ ասես նոր թափ տալով կենդանիների պաշտամունքին: 

Այծի պաշտամունք

Խոյերի այսպես ասած մերձավոր տեսակներից է այծը, նոխազ, որոնք առավել շատ հունական և հայկական միջավայրերում հանդիպում են որպես աստվածների զոհաբերություն: Այդպես՝ հայերը այծերին նվիրական զոհաբերություններ էին անում Անահիտ աստվածուհու համար: Քիչ չեն նաև այն դեպքերը, երբ խոյերը, այծերը ներկայացվում են այլ կենդանիների հետ՝ այծաառյուծներ, գայլայծեր: Նմանատիպ մի քարե քանդակ կա պահպանված Բայազետի բերդի պաշտամունքի կենտրոններից մեկում, որ չնայած այդքան էլ պարզ չէ պատկերված կենդանին, սակայն ակնհայտ է եղջուրների առկայությունը:

Ի դեպ, այսօր ՀՀ-ում հանդիպող և Կարմիր գրքում գրանցված Բեզոարյան այծի հետ կապված նույնպես կա որոշակի սնապաշտություն: Մարդիկ, Բեզոարյան այծի ստամոքսում առկա կարծրացած մազափունջը՝ բեզոարը, համարել են հաջողության խորհրդանիշ, ինչն էլ այս տեսակի քչացման պատճառն է դարձել:

Խոյի, այծի պաշտամունքն ամենայն հավանականությամբ ունի սիրո արտահայտում, քանի որ դեռ վաղ ժամանակներից նրանց խնամելը՝ խաշնադարմանությունը, թե՛ արևելքի, թե՛ արևմուտքի շատ ազգերի մոտ եղել է պատվական արհեստ:

Ձիու պաշտամունք

Ձիերին Հին Հայաստանում կոչում էին երիվար՝ համարելով հարստության և դիրքի խորհդանիշ: Մեծ պատվի էին արժանանում անգամ ձիերին խնամողներն ու հեծյալները: Հայոց աշխարհում ձիերը շատ հաճախ եղել են հայերից գանձվող հարկի տեսակ՝ համարվելով մեծագույն արժեք ունեցող կենդանիներ: Նույնիսկ կրոնական տեսանկյունից, առավել մեծ պատիվ էր համարվում տիրոջ կամ հեծյալի թաղման ժամանակ ձիերի զոհաբերությունը, որն ի դեպ, մատուցում էին նաև աստվածներին: Հատկանշական է նաև այն փաստը, որ Արցախում՝ հատկապես Օխտը եղցի վանքում, գտնվել են բազմաթիվ գերեզմանաքարեր՝ հեծյալների պատկերմամբ՝ անշուշտ վկայելով հայկական ձիու արժևորության մասին: 

Վարազի պաշտամունք

Ինչպես օձերի, այնպես էլ վարազի դեպքում, մարդկանց մեջ այս կենդանու պաշտամուքնի մասին են վկայում պահպանված հատուկ տեղանուններն ու մարդկանց անունները՝ Վարզագոմ, Վարազաբլուր, Վարազդատ, Վարազշապուհ: Այս բոլոր դեպքերում մարդիկ նկատի են ունեցել «մեծ, ընդարձակ, զորավոր»:

Հայոց պատմության մեջ հայտնի է Տրդատ թագավորի այլափոխությունը, որն ասես վկայում է վարազի հանդեպ բացասական վերաբերմունքի մասին՝ հակադարձելով հայերում վարազի պաշտամուքնին: Ինչպես գիտենք, Տրդատը Հռիփսիմեի մահից հետո, 6 օր սուգ է պահում և որոշում 7-րդ օրը դուրս գալ որսի՝ իր վիշտը մի փոքր մեղմացնելու համար: Սակայն կառքում նա ինչ-որ պահի դիվահարվում է և ստանում վարազի կերպարանք: Եվ եթե վարազը հայերի համար խորհրդանշել է ուժ և զորություն, ապա ինչո՞ւ է Տրդատ թագավորի կերպարանափոխությունը դիտվում բացասական իմաստով: Ցավոք, այս հարցին նույնսիկ ուսումնսիրողները պատասխանել չեն կարողացել՝ մեզանում վարազի պաշտամունքի շուրջ թողնելով բաց տեղեր:

Կատվի պաշտամունք

Մուկն ու կատվի կապն ու հավերժական թվացող հակամարտությունը, որն առկա է թե՛ կենցաղում, թե՛ մուլտֆիլմերում և հեքիաթներում, փաստորեն, իր տեղն ունի նաև պաշտամունքային համակարգում: Եթե խոսում ենք կատվի պաշտամունքից, անպայման պետք է կրկին նշել Եգիպստոսի օրինակը: Այն կարելի է համարել կատվի պաշտամունքի գլխավոր կենտրոնը, քանզի կատուն սոսկ պաշտամունք չէր, այլ իրապես շատ կարևոր աստված` կյանքի շարունական լինելու, վերափոխության խորհրդանիշ: Իսկ ահա պարսիկների համար այն եղել է սուրբ կենդանի և նշվում է, որ անհայտ մի ազգության դեմ պատերազմելու ժամանակ պարսիկները ետ են քաշվել, երբ իմացել են, որ այդ ազգը պատերազմի է դուրս եկել կատուների ուղեկցությամբ: Ցավոք այդ ազգությունը մնում է անհայտ:

Հայաստանում, սակայն, կատուն առաջին հերթին ասոցացրել են մկների հետ, համենայն դեպս Ղևոնդ Ալիշայի աշխատությունում այդպես է նշվում: Ըստ նրա` կատուների պաշտամունքն առավել տարածված է եղել Պավլիկյանների օրոք և ուղղակիորեն կապված է եղել մկների ահռելի քանակների հետ: Որոշ երկրներում մկների նման տարակարծությունը հանգեցրել է այդ կրծողների պաշտամունքին, սակայն Հայաստանում ինչ-ինչ պատճառներով այնքան էլ չեն սիրել, հարգել կամ վախեցել, որպեսզի աստվածածցնեն: Փոխարենը գտել են գործող տարբերակ և մկների դեմ պայքարել կատուների միջոցով:

Սա այն դեպքն է, երբ կենդանուց առավել հարգել են տվյալ կենդանասպանին, ինչպես օրինակ օձերի դեպքում մեծարել են Վահագն աստծուն: Սակայն նույնիսկ այս դեպքում, կատվին գերմարդկային, մոգական ունակություններ չեն շնորհվել, և եթե նույնիսկ Հայաստանում եղել է կատվի պաշտամունք, ապա այն այնքան էլ տարածված և հզոր չի եղել:

Սակայն Հայաստանում, ինչպես գիտենք, մեծ տեղ են հատկացրել և սովորականից առավել սիրել և խոսել Վանա կատուների մասին, որոնք աշխարհում այն միակ կատուներն են, որոնք չեն վախենում ջրից:

Շան պաշտամունք

Խոսելով տնային կենդանիների պաշտամունքի մասին անպայման պետք է նշել բոլոր ժամանակներում մարդու ամենահավատարիմ կենդանու՝ շան մասին: Հայաստանում շան պաշտամունքի օրինակ են համարվում արալեզները: Վերջիններս շնաձև ոգիներ էին, որոնք ապրում էի երկնքում կամ Արարատ լեռան լանջերին: Արալեզներն առաջին հերթին ասոցացվում էին Արա Գեղեցիկի և Շամիրամի հետ, քանի որ ըստ ավանդության արալեզները լիզելով վերակենդանացրել էին Արա Գեղցիկին: Ըստ պատմիչների, երբ զոհվել էր սպարապետ Մուշեղ Մամիկոնյանը, նրա դին դրել էին մի աշտարակի վրա՝ հուսալով, որ ինչպես Արա Գեղեցիկի, այնպես էլ սպարապետի դեպքում, արալեզները կվերակենդանացնեն նրան:

Շների պաշտամունքի մասին են վկայում նաև որոշ գերեզմանների պեղումներ, որտեղ շները թաղված են եղել մարդկանց հետ: Գտնված բոլոր գերեզմաններում նկատելի է եղել մի ընդհանուր օրինաչափություն՝ մարդիկ թաղված են եղել կենտրոնում, իսկ շունն իրենց կողքին՝ դեմքով դեպի տերը: Շները համարվել են մարդկանց ուղեկիցը դեպի հանդերձյալ կյանք: Այդ մասին է վկայում նաև մարդու բերանում դրված մետաղադրամը, որը նախատեսված էր շան համար, որպեսզի այն իրենց ուղեկիցը դառնար դեպի անդրշիրիմյան կյանք:

Հայոց աշխարհում, գրեթե բոլոր ժամանակներում, հայտնի են եղել հայկական գամփռները, որոնք պատկերված են եղել անգամ Գեղամա և Սյունիքի լեռների ժայռապատկերներում, և ունենալով հազարամյակների պատմություն, նույնպես վկայում են շների պաշտամունքի մասին:

Հոդվածը պատրաստելիս օգտվել ենք Ղևոնդ Ալիշանի «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրոնք հայոց» աշխատությունից:

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Բլոգ Հայաստանի մասին