Ճարտարապետություն

Վանքի տարածքում պահպանվել է եկեղեցին, մոտակա բնակավայրը և հսկայական գերեզմանատունը: Պատարայի Ամենափրկիչը եռանավ բազիլիկ եկեղեցի է՝ ուղղանկյուն հատակագծով:

Պատարայի Ամենափրկիչ եկեղեցի

Եկեղեցու խորանը գտնվում է արևելյան կողմում, ընդարձակ է և համեմատած եկեղեցու չափերի հետ` բավական մեծ: Խորանի երկու կողմերում տեղակայված են մեկական ավանդատներ և միասին կազմում են սրահի մեծ մասը: Եկեղեցու արևելյան պատն արժանի է առանձնահատուկ ուշադրության, քանի որ պատին կպած վեր են խոյանում երկու եռանկյունաձև խորշեր՝ լինելով եկեղեցու արտաքին հարդարանքի եզակի հորինվածքները:

Պատարայի Ամենափրկիչ եկեղեցի

Սբ. Ամենափրկիչն ունի երկու մուտք՝ արևմտյան և հարավային կողմերից: Մուտքի շրջապատող հատվածներում շարվածքը կատարված է մանրակրկիտ և սրբատաշ քարերից: Մշակված են նաև որմնասյուներն ու խոյակները: Իսկ առհասարակ եկեղեցու մեծ և անմշակ քարերը՝ հատկապես հիմքի շերտերում վկայում են այն մասին, որ Սբ. Ամենափրկիչը կառուցվել է ավելի հին հոգևոր կենտրոնի ավերակների վրա:

Արձանագրություն

Պատարայի Ամենափրկիչ եկեղեցու կառուցման մասին արձանագրությունը պահպանված է  մասնակի՝ վնասվել է արձանագրության սկզբի հատվածը:

Այդ պատճառով եկեղեցու կառուցման տարեթիվն անհայտ է մնում, քանի որ հիմնադրման մասին առաջին կարևոր տեղեկությունը՝ տարեթիվը, ներկայացվում էր ամենասկզբում: Սակայն պահպանված հատվածներում առկա բառերի՝ Սմպատ իշխան. շուկա, ապարանք, շնորհիվ կարող ենք ենթադրել, որ այն եղել է հոգևոր և ախարհիկ մեծ կենտրոն:

Ուսումնասիրողներն առաջ են քաշում վարկած, ըստ որի Հասան Ջալալ Ա-ի  իշխանության թուլացումից հետո, Սբ. Ամենափրկիչ է տեղափոխվել Սմպատի իշխանական կենտրոնը:

Պատարայի Ամենափրկիչ եկեղեցի

Այս մասին է վկայում շատ մոտ տեղակայված Գանձասարի Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին: Արձանագրություններում հիշատակվում է նաև Աթանաս կաթողիկոսի մասին: Նա 1279թ. հիշատակվել է Արևելյան Հայաստանի կաթողիկոսների շարքում: Նա միաժամանակ եղել է չորս երկրների կաթողիկոս:

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Վանքեր և եկեղեցիներ

Տեղերի վանք

Սբ․ Սիոն վանք

Գնդեվանք

Ցաղաց քար

Սևանավանք

Որոտնավանք

Հայրավանք

Զորաց եկեղեցի

Հաղարծին վանական համալիր

Օխտը եղցի

Պտրեցիք գյուղում հաշվառված է ավելի քան 150 պատմամշակութային հուշարձան, որոնցից առաջին և խոշոր հնավայրը համարվում է Օխտը եղցի վանքը: Վանքի տեղանքն ունի հրվանդանի ձև, որտեղ կանգուն են կիսավեր կամ հիմնահատակ քանդված 13 պաշտամունքային և աշխարհիկ շենքեր, որոնցից յոթը եղել են եկեղեցիներ։

Հուշարձանախումբ

Օխտը եղցի նշանակում է յոթը եկեղեցի՝ ունենալով շատ պարզ բացատրություն: Սակայն պետք է նշել, որ մեզ հայտնի Օխտը եղցի անվանումը պատմական անունը չէ, այլ ժողովրդական: Այս եզրահանգմանն ուսումնասիրողները հանգել են՝ հաշվի առնելով այն փաստը, որ վանքի տարածքում գտնված թվով 12 արձանաագրություններից և ոչ մեկում չենք հանդիպում համալիրի իրական անվանը:

Օխտը եղցի

Հուշարձանախումբը կամ վանական համալիրը կազմված է թվով յոթը եկեղեցիներից և վեց աշխարհիկ կառույցներից:

Գլխավոր եկեղեցուն հյուսիսային հատվածից կից գտնվում է դամբարանը: Որպես գավիթ հավանաբար ծառայել է համալիրի հարավ-արևելքում գտնվող ուղղանկյուն հատակագծով շինությունը: Գավիթի մուտքն արևմուտքից է: Նմանատիպ շինություն կա նաև համալիրի հարավ-արևմուտքում, մուտքը՝ արևելյան կողմից, սակայն անհայտ է մնում շենքի դերը համալիրի կազմում:

Օխտը եղցի

Եվս չորս շինությունների ավերակների հետքեր կան համալիրից 6-7 մետր հեռավորության վրա, որտեղ արդեն տեղակայված են գերեզմանոցները: Այնտեղ նկատելի են ևս երկու շենքերի ավերակներ:

Խաչքարեր

Օխտը եղցի տեղավայրում հայտնաբերվել են թվով 44 խաչքարեր: Հ. Պետրոսյանն իր «Խաչքար» գրքում անդրադառնալով արցախյան խաչքարերին և նրանց առանձնահատկություններին՝ նշում է, որ 12-13-րդ դարերում խաչքարային արվեստում մեծ տարածում է ստանում աշխարհիկ կյանքի պատկերումը, որը տիպիկ չէր քրիստոնեական գաղափարախոսությանը:

Օխտը եղցի

Իհարկե նմանատիպ խաչքարերի հանդիպում ենք նաև Հայաստանում՝ Կողբում, Իմիրզեկում, Նորավանքում, սակայն արցախյան այդ ոճի խաչքարերն անհամեմատ ավելի շատ են՝ գերազանցելով 5 տասնյակը:

Ընտանեկան պատկերաքանդակով խաչքարը

Օխտը եղցիի հյուսիսային կողմում գտնվել է խաչքար, որը թվագրվում է 1158թ.: Այն կերտված է սպիտակ տուֆից, ունի 1.1մ բարձրություն և 65սմ լայնություն: Խաչքարի արձանագրության համաձայն պատկերված է Սմպատ իշխանը, իր կինը և նրանց հանգուցյալ որդին՝ Դավթոնը: Այս խաչքարը «ընտանեկան տեսարաններ» պատկերաքանդակի տիպիկ օրինակ է: Հայրը մի ձեռքով բռնել է որդու ձեռքը, իսկ մյուսը սեղմել է կրծքին:

Օխտը եղցի / ընտանեկան պատկերաքանդակով խաչքարը

Մոր մի ձեռքը ևս դրված է կրծքին, իսկ ահա մյուսը՝ որդու մեջքին: Որդու ձեռքում նկատում են գավաթ, սակայն դա ոչ թե գնարբուքի խորհրդանիշ է, այլ կրում է «կենաց բաժակի» իմաստը: Համարվում է, որ այդ բաժակից ըմպողը, ով պատկերված է խաչքարում, հենց հանգուցյալն է: Այս պատկերումը նույնպես հաճախ հանդիպում ենք Արցախի տարածքում գտնվող մի շարք եկեղեցիների խաչքարերում:

Բաժակից ըմպելու գաղափարն ուղղակիորեն կապված է մահը հաղթահարելու միջնադարյան աշխարհընկալման հետ: Ըստ որի «հավերժ խնջույք» և«հավերժ կռիվ» մոտեցումները միմյանց հետ փոխկապակցված, միմյանց տրամաբանական շարունակությունն են համարվել:

Օխտը եղցի / ընտանեկան պատկերաքանդակով խաչքարը

Քանզի միջնադարում արքայական խնջույքի սեղանի մոտ ունեցած դիրքով էր որոշվում տվյալ մարդու դերն ու իշխանությունը: Իսկ այդ կարևորությանը կարող էին արժանանալ միայն կռվի դաշտում իրենց լավագույնս դրսևորելու դեպքում:

Կռվում լավագույնս դրսևորվելուց և արքայի սեղանի շուրջ որոշակի դիրք ունենալուց հետո, տրամաբանական շարունակությունը՝ խնջույքների մասնակցությունն ու հաջորդող գինարբուքն էր: Իսկ գինին նույնիսկ քրիստոնեական ուսումնքում համարվում էր աստվածային խմիչք, որը վերածվում էր աստվածային արյան:

Ուստի որքան գինարբուքը մեծ էր և անկառավարելի, որքան շատ էին կարողանում խմել գինի, այնքան դա վկայում էր աստվածային ուժեր ձեռքբերելու և կատարելության հասնելու մասին: Իսկ վերջիններս համարվում էին մահը հաղթահարելու լավագույն միջոցը: Իսկ այս մտածողության վկայություն է համարվում, մինչ օրս, հայերի մեջ պահպանված «Քեֆ անողին քեֆ չի պակսի» ասացվածքը:

Ռազմական ուժ պատկերող խաչքարեր

Բացի այդ համալիրի հարավարևելյան ծայրամասի եկեղեցու ճակատի երկայնքով շարված են խաչքարեր՝ հեծյալների պատկերաքանդակներով, զարդախմբի նրբին, հյուսկեն ցանցով պատված: Նմանատիպ պատկերաքանդակներով խաչքարեր կրկին առավելապես հանդիպում ենք Արցախում:  Նմանօրինակ խաչքարի վառ օրինակ է 1233թվականի Գրիգոր Խաղբակյան (Պռոշյան) իշխանի ղանթարը, որի ստորին մասում պատկերված է զինված ու զրահապատված մեծ իշխանը՝ ձիու վրա։

Օխտը եղցի / հեծյալի պատկերմամբ խաչքար

Նմանատիպ խաչքարերում հիմանականում պատկերված են լինում հեծյալներ, առավել քիչ դեպքերում՝ հետիոտներ: Սակայն երկու դեպքում էլ ռազմիկները ներկայացվում են լիովին սպառազինված՝ ռազմական գույք հանդերձանքով: Առավելապես մանրամասն են կերտված ձիերը՝ պայմանավորված լինելով այն հանգամանքով, որ Արցախը հայտնի է եղել որպես «ղարաբաղյան ձիու հայրենիք»: Հարկ է նշել, որ արցախյան ձիերի մասին կան մի շարք պահպանված արձանագրություններ՝ վկայելով այդ ձիերի կարևորության մասին:

Ձիերից զատ պատկերաքանդակներում ուշադրության են արժանանում նաև զենքերն ու գլխարկները: Քանի որ ձիերի հետ միասին համարվում էին անձի դիրքն արտահայտող կարևոր հատկանիշներ:

Օխտը եղցի / խաչքարեր

Ի դեպ 12-13-րդ դարերի խաչքարային արվեստում պատկերաքանդակներն ու արձանագրություններն արվել են խաչքարի ստորին հատվածում՝ խաչային հորինվածքից դուրս: Դրանք հիմնականում վերգերեզմանային կոթողներ են: Իսկ ստորին հատվածում տեղակայված լինելը բացատրվում է այն ընկալմամբ, որ ներքևը խորհրդանշել է անցյալը, մահը: Եվ քանի որ առկա է նաև խաչի՝ որպես միջնորդի գործառույթը, ապա վստահաբար կարող ենք ասել, որ դրանք ոչ միայն հետմահու կոթողներն էին, այլ նաև նպատակ ունեին ներկայացնելու տվյալ մարդու անցած կյանքը՝ դառնալով հանգուցյալի «կյանքի մատյան»:

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Վանքեր և եկեղեցիներ

Տեղերի վանք

Սբ․ Սիոն վանք

Գնդեվանք

Ցաղաց քար

Սևանավանք

Որոտնավանք

Հայրավանք

Զորաց եկեղեցի

Հաղարծին վանական համալիր

Պատմությունը

Ըստ արձանագրությունների վանքի կառուցումը սկսվել է 1258թ.-ից, իսկ ավարտին հասցվել 1274թ.-ին.: Համարվում է, որ Դեղձնուտի վանքն իր ծաղկման գագաթնակետին է հասել Մահկանաբերդի իշխան Սադունի տիրապետության օրոք՝ լինելով հոգևոր և մշակութային կենտրոն: Ձեռագրերի հիշատակությունները վկայում են նաև, որ Դեղձնուտի վանքը եղել է գրչության կենտրոն՝ հռչակ ստանալով Առաքել վարդապետի շնորհիվ: Նրա մոտ ուսանելու էին գալիս տարբեր գավառներից, նույնիսկ այնպիսի հռչակավոր հոգևոր կենտրոնից, ինչպիսին էր Գանձասարի վանքը:

Դեղձնուտի վանք

13-րդ դարի երկրորդ կեսից հետո պատմական կամ վիմագրական տեղեկություններ Դեղձնուտի մասին չկան: Սակայն վանքի շուրջ՝ ավելի ուշ կառուցված շինությունները, վկայում են այն մասին, որ վանքն իր գործունեությունը շարունակել է նաև հետագայում: 

Վանքի շինարարական արձանագրությունները սակավ են՝ կատարված ավերված խաչքարի վրա, որտեղ նշվում է վանքի հիմնադիր՝ Առաքել վարդապետի մասին: Ըստ երևույթին նա հարկ չի համարել դրա մասին վկայելու բոլոր կառույցների հիմնաքարերի կամ պատերի վրա: Խոսելով վանքի հարդարանքի մասին, չենք կարող անտեսել այն փաստը, որ վանքի յուրաքանչյուր կառուցվածքային հորինվածք զարդարված է տարբեր տեսակի՝ բուսական, երկրաչափական նախշերով: 

Ճարտարապետությունը

Դեղձնուտի վանքը բաղկացած է գլխավոր եկեղեցուց, նրա գավիթից և փոքր եկեղեցուց: Սակայն հիմնական հուշարձանային խմբից բացի վանքի շրջակայքում են գտնվում գյուղատեղ Դեղձնուտը, փոքր մատուռը և գերեզմանոցը:

Դեղձնուտի վանք

Գյուղատեղին ձգվում է վանքի հյուսիս-արևմուտքից մինչև արոտավայրերը տանող ճանապարհը: Բացի հյուսիս-արևմտյան կողմից, տարածքը հիմնականում խիտ անտառածածկ է՝ փարթամ բուսականությամբ: Այս տարածքում կան բազմաթիվ բնակելի շենքերի ավերակներ: Կառույցները, որոնք ավելի մոտ են գտնվում վանքին, ամենայն հավանականությամբ, պատկանել են միաբանությանը, իսկ ավելի փոքրերը՝ տեղացիներն:

Գյուղատեղիի հյուսիս-արևմտյան ծայրով ձգվում են գերեզմանոցներն ու մատուռը՝ գտնվելով ճանապարհի եզրին՝ բլրի վրա: Մատուռը կառուցված է կապտավուն որձաքարի մանր կտորներով, սակայն պահպանվել են միայն մեկ մետր բարձրության պատերը: Մատուռի շրջակայքում է տարածված պատմական գերեզմանոցը, որտեղ գտնվել են բազմաթիվ անմշակ տապանաքարեր և խաչքարերի քառակուսի սրբատաշ պատվանդանները: Ցավոք վերոնշյալ խաչքարերը չեն պահպանվել, ինչպես նաև որևէ արձանագրություն, որից պարզ կլիներ մատուռի և գերեզմանոցների ստեղծման տարեթվերը: Սակայն այս կառուցվածքների ճարտարապետաշինարարական  հորինվածքը ինքնին վկայում է մատուռի և վանքի ժամանակամերձ լինելու մասին:

Գլխավոր եկեղեցի

Այն ունի ուղղանկյուն հատակագիծ, կառուցված է բաց մոխրագույն և դեղնավարդագույն անդեզիտի սրբատաշ քարերից: Հորիվածքը գմբեթային է, սակայն առանց սյուների: Մուտքի կողմերից գտնվում են չորս հիմնական և երկու երկրորդական որմնասյուները, որոնք հենվում են արևմտյան պատի վրա:

Դեղձնուտի վանք / Լուսանկարը՝ building.am կայքից

Եկեղեցու արտաքին ճակատներն առհասարակ մշակված են մեծ վարպետությամբ և գեղագիտական ճաշակի վառ արտահայտմամբ: Հյուսիսային, հարավային և արևելյան պատերին կան երկուական անկյունային որմնախորշեր, որոնք զարդարված են ճոխ քանդակներով: Զարդաքանդակների հորինվածքով և կատարողական բարձր արվեստով, առավելապես ուշադրության է արժանանում արևմտյան դռան շրջանակը՝ լինելով հայկական եկեղեցաշինության մեջ լավագույն շքամուտքերից մեկը: 

Գավիթ

Գավիթն իր լուծումներով նման է գլխավոր եկեղեցուն: Գտնվում է վանքի արևմտյան կողմում՝ կից տեղակայված: Կառուցված է նույն բաց վարդագույն սրբատաշ անդեզիտի քարերից և ինչպես եկեղեցին՝ առանց սյուների է: Հիմնված է ութ որմնասյուների վրա, որոնք միանում են կամարներին և խաչաձևվում՝ անկյուններում կազմելով կառույցի ծածկը: Վերջինս հատակի հետ միասին սալածածկ է:

Դեղձնուտի վանք / Լուսանկարը՝ building.am կայքից

Հետաքրքիր լուծում ունեն գավթի հյուսիսային և հարավային պատերի վերևում կորացող հատվածների շարվածքները: Ներքևից դեպի վերև հաջորդաբար ամեն նոր շարք շարված է նախորդից մի քանի սմ տարբերությամբ՝ ձևավորելով ոչ թե հասարակ հարթ մակերես, այլ՝ աստիճանաձև: Հարավային պատի մեջ բացվում են զույգ պատուհաններ՝ միմյանցից առանձնացված ութանիստ սրբատաշ սյունով: Գավիթն ունի երկու մուտք, որոնցից գլխավորն արևմտյան պատի կենտրոնում է՝ դրսից քանդակազարդ շրջանակի մեջ առնված, իսկ երկրորդը՝ հյուսիսային պատի մեջ՝ հյուսիս-արևմտյան կամարին կից, որը տանում է դեպի բնակելի շենքերը։

Գավթի հատակին ընկած է մի տապանաքար, որի արձանագրություններն ուսումնասիրելով պարզ է դառնում, որ այն վանքի հիմադիր Առաքել վարդապետի գերեզմանաքարն է՝ առանց մահվան ստույգ թվագրման:

Խաչքարը

Այն գտնվում է գլխավոր եկեղեցու մուտքի մոտ՝ հյուսիսային կողմում գտնվող պատվանդանի վրա: Խաչքարը բաժանված է բեկորների և ընկած է գավթի հատակին՝ պատվանդանից ոչ հեռու: Խաչքարի պահպանված բեկորները հավաքել են 1948թ. Դեղձուտի վանքի մաքրման աշխատանքների ժամանակ՝ հնարավորինս ամբողջականացնելով խաչքարի տեսքը: Խաչքարը միասնական տեսքի բերելը շատ կարևոր էր՝ առկա արձանագրության շնորհիվ: Ցավոք, չի հաջողվել խաչքարն ամբողջական վերականգնել՝ մի շարք հատվածների բացակայության պատճառով:

Դեղձնուտի վանք

Չնայած դրան, խաչքարը մեզ տալիս է որոշակի տեղեկություններ: Այն համարվում է հայկական բարձրաքանդակ խաչքարի լավագույն օրինակ՝ զուրկ ավելորդություններից՝ կատարված լինելով վարպետորեն և բարձր ճաշակով: Այն ոչ՛ գերեզմանական կոթող է, ոչ՛ էլ պատմական որևէ իրադարձության հավերժացման հուշարձան: Առաքել վարդապետի մտահաղացմամբ, այն պետք է պատմեր վանքի բոլոր կառույցների մասին՝ ամփոփելով մեկ տեղում ողջ տեղեկությունը: Ի տարբերություն մյուս արձանագրությունների, որոնք հիմնականում կապված են նվիրատուների հետ՝ տալով տեղեկություններ նրանց մասին, այս խաչքարն անփոխարինելի է, քանի որ վկայում է վանքի 1250-70-ականներին կառուցվելու մասին: 

Այս արձանագրության շնորհիվ մենք իմանում ենք, որ վանքի գլխավոր եկեղեցին, գավիթն ու խաչքարը կառուցել է Առաքել վարդապետը: Խաչքարը կանգնեցվել է վանքի մյուս կառույցներն ավարտելուց հետո՝ 1274թ.: Խաչքարի հեղինակներն են Պողոս և Քաղաք վարպետները: Եվ հավանական է, որ վանքի մյուս կառույցների եթե ոչ ճարտարապետները, ապա քանդակազարդ վարպետները, նույնպես նրանք են: Այս վարկածն առաջ է քաշում հնագետ, պատմաբան Ս. Բարխուդարյանը, հիմք ընդունելով եկեղեցիների, գավթի և խաչքարի զարդաքանդակների հորինվածքային նմանությունները: 

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Բերդեր և ամրոցներ

Չախալաբերդ

Տափի բերդ

Կոշաբերդ

Ջրաբերդ ամրոց

Բաղաբերդ ամրոց / Կապանի բերդ

Հայաստանի միջնադարյան բերդերն ու ամրոցները

Սև բերդ

Հոռոմ ամրոց / Ուրարտական ցիտադել

Հալիձորի բերդ