Անվան ծագումը

Վանքը հայտնի է Սպիտակավոր, ինչպես նաև Ծաղկավանք (Ծաղկի վանք, Գյուլիվանք) անուններով: Առաջին դեպքում, վանքը կոչվել է Սպիտակավոր, քանի որ ողջ եկեղեցին կառուցված է սպիտակավուն ֆելզիտ քարից:

Սպիտակավոր վանական համալիր

Իսկ Ծաղկավանք անունը պայմանավորված է վանքի տեղանքով: Գարնանը վանքի շուրջ ծաղկում են բազմաթիվ ծաղիկներ՝ շրջապատելով վանական համալիրի տարածքը: Ժողովուրդը, այս վանքը, ճանաչում է առավելապես այս անունով:

Պատմությունը

Պատմիչների մոտ Սպիտակավոր վանքի մասին որևէ վկայություն չենք հանդիպում: Ուստի, կարող ենք մոտավոր պատկերացում կազմել միայն վանքի պատերին եղած արձանագրություններից: Ըստ այդ արձանագրություններից մեկի՝ վանքի միակ եկեղեցին կառուցել է Էաչի իշխանը 1300-ականներին: Սակայն նա մահացել է 1318թ. և վանքի կառուցումը ավարտին է հասցրել նրա որդի Ամիր Հասանը՝ 1321թ.: Որևէ այլ տեղեկություններ հիմնադրման մասին չկան:

Այնուամենայնիվ, պատմությունը հուշում է, որ Սպիտակավոր Սբ. Աստվածածին եկեղեցին թալանվել, ավերվել է Լենկթեմուրի արշավանքների ժամանակ, որի արդյունքում այրվել են տնտեսական նշանակության կառույցները: Ավելի ուշ, դիմակայել է 15-րդ դարի թուրքմենական ցեղերի ասպատակություններին: 1604թ. տեղի է ունենում հայերի բռնագաղթը՝ Շահ-Աբբասի կողմից, և այդպիսով դադարում է վանքի գործունեությունը:

Սպիտակավոր վանական համալիր

Սպիտակավոր վանքը, 1338թ. Գլաձորի համալսարանի գործունեության դադարից հետո, դառնում է Պռոշյանների կրթամշակութային կենտրոնը: 15-րդ դարի 2-րդ կեսին մեզ են հասել վարդապետ Ավագտերի ընդօրինակած ձեռագրերից մի քանիսը: Հենց նրա օրոք է Սպիտակավոր վանքն ապրել իր ծաղկման ժամանակաշրջանը: Վանքին նյութական օժանդակություն են ցուցաբերել Օրբելյանները՝ 1339թ. նվիրաբերելով ընդարձակ այգիներ: 

Ըստ ժողովրդական ավանդության` Սպիտակավոր վանքը կրակի լույսի ազդանշաններով կապակցված է եղել Արկազի Սուրբ Խաչ և Թանադե վանքերի հետ՝ միմյանց լուրեր փոխանցելու նպատակով: 

Ճարտարապետություն

Սպիտակավոր վանքը Հայաստանի մշակութային հուշարձանների ցանկում է: Այն փոքր վանական համալիր է, որի կազմում գտնվում է եկեղեցին, գավիթը, զանգակատունն ու վանքը շրջանցող ամրոցապատը: Եկեղեցին ունի գմբեթավոր հորինվածք՝ ավագ խորանը շրջապատելով երկու փոքրիկ ավանդատներով: 

Սպիտակավոր վանական համալիր

Վանքն ունի մի մուտք՝ տեղակայված արևմտյան հատվածում: Այն զարդարված է Աստվածամորն ու մանուկ Հիսուսին պատկերող քանդակով: Հիսուս Քրիստոսի ամբողջական հասակով պատկերված քանդակ կա նաև արևելյան կողմում՝ մակագրված «Յիսուս Քրիստոս»:

Սպիտակավոր վանքն ամբողջությամբ զարդարված է բուսական և երկրաչափական շատ նուրբ և մարակրկիտ մշակված զարդաքանդակներով, որոնցում հիմնականում պատկերված է Հիսուս Քրիստոսը: Գմբեթի հիմնային կամարի վրա պատկերված են հինգ սրբապատկերներ: Ըստ որոշ ուսումնասիրողների՝ Հիսուս Քրիստոսն է իր ավետարանիչներով, իսկ մյուսներն էլ կարծում են, որ պատկերված է Հայր Աստվածը իր չորս հրեշտակներով: 

Վանքի հյուսիսային պատին պատկերված են Էաչ և Ամիր Հասան Պռոշյանների քանդակները: Ուսումնասիրությունները փաստում են, որ դրանք հյուսիսային ճակատին ամրեցվել են ոչ թե կառուցման ժամանակ, այլ ավելի ուշ: 

Սպիտակավոր վանական համալիր

Սակայն այսօր այդ զարդաքանդակները գնտվում են Էրմիտաժում, որտեղ տեղափոխվել են վանքի պատից ընկնելուց հետո: Իսկ ահա հարավային պատին ամրեցված քանդակը՝ Ամի Հասանի որսի ժամանակ տեսարանի պատկերմամբ, տեղափոխվել է Հայաստանի պատմության պետական թանգարան: 

Գավիթ և զանգակատուն

Եկեղեցու արևմտյան կողմին կից գտնվում է գավիթը: Այն ունի ուղղանկյուն հատակագիծ, իսկ տանիքը եղել է թաղածածկ: Այժմ պահպանվել են միայն գավիթի պատերի ներքևի քարաշերտերը: Գավթի արևմտյան պատին կից գտնվում է եռահարկ զանգակատունը: Ենթադրվում է, որ այն կառուցվել է 1330թ.-ին Հովհաննես և Թանձա ամուսինների հովանավորությամբ: 

Սպիտակավոր վանական համալիր

Առաջին հարկը կառուցված է մեծադիր քարերից և ունի ուղղանկյուն ծավալ, երկրորդ հարկն իրրենից ներկայացնում է ուղղանկյուն խորշ, որը բացվում է դեպի արևմուտք: Իսկ երրորդ հարկը միջանցիկ բաց կամար է՝ զուգակցված երկթեք ծածկով: Իսկ ամրոցապատից պահպանվել են միայն ուշ շրջանում կառուցված հատվածները, որոնցից ներս տեղակայված էին գերեզմանատներն ու բնակելի շենքերը: 

Գ. Նժդեհի աճյունը

Սպիտակավոր վանքում է ամփոփված ազգային հերոս, մեծ զորավար և քաղաքական գործիչ Գարեգին Նժդեհի աճյունի մի մասը: Բանն այն է, որ 1955թ. նրան թաղել էին Վլադիմիր քաղաքի բանտային գերեզմանոցում՝ որպես սովորական, աննշան մի մարդ: Սակայն 1983թ. պատմաբան Վարագ Առաքելյանի և մի քանի այլ նշանավոր գործիչների մտադրությամբ, որոշում է կայացվում նրա գերեզմանոցը տեղափոխել Հայաստան: Այս միտքը հաջողում է Նժդեհի թոռնուհու ամուսինը՝ Պավել Անանյանը, ով իր ուսապարկում մեկ առ մեկ թաքցրել էր Նժդեհի ոսկորներն ու ապահով տեղափոխել Երևան: Սակայն, խորհրդային այդ ռեժիմի դժվարագույն տարիներին, անհնար էր թվում Նժդեհի հողարկավորության կազմակերպումը՝ վախենալով ԿԳԲ-ի քայլերից: 

Օգնության է հասնում Սոս Սարգսյանն ու դիմում Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Առաջինին՝ խնդրելով Նժդեհին հուղարկավորել Սբ. Գայանե եկեղեցու բակում՝ Խենթի գերեզմանի մոտ: Ի պատասխան, կաթողիկոսն առաջարկում է հուղարկավորել Էջմիածնում, որտեղ ավելի պատվաբեր ու արժան կլիներ հուղարկավորել սպարապետին: Սակայն նրանք քաջ գիտակցում էին, որ եթե դրա մասին իմանա ժողովուրդը, ապա կդարձնի նրա գերեազմանն ուխտատեղի, իսկ իշխանությունները միանգամից կիմանան դրա մասին և հետևանքները կլինեն ողբալի: Ուստի, տևական ժամանակ Գ. Նժդեհի ոսկորները արկղով պահվում էին Գուրգեն Արմաղանյանի, ապա Վարագ Առաքելյանի նկուղներում:

Սպիտակավոր վանական համալիր / Գ. Նժդեհի աճյունը

Այնուամենայնիվ, որոշ ժամանակ անց որոշում է կայացվում ոսկորների մի մասը հուղարկավորել Խուստուփ լեռան լանջին: Դա եղել է Նժդեհի ցանկությունը՝ «Երբ ինձ սպանված տեսնես՝ դիակս թաղիր Խուստուփի ամենաբարձր կատարին, որ ինձ երևա և՛ Կապանը, և՛ Գնդեվազը, և՛ Գողթանը, և՛ Գեղվաձորը…»: Ոսկորների մի մասի հուղարկավորումը նպատակ էր հետապնդում, պահպանել գոնե ոսկորների մնացյալ մասը, եթե հանկարծ իշխանություններն իմանան Խուստուփում հուղարկավորված լինելու մասին: Այս իրադարձությունը տեղի է ունենում 1983թ. հոկտեմբերի 7-ին: 

Իսկ ահա 1987թ. մայիսին, ոսկորների մնացյալ մասն ամփոփվում է Սպիատակավոր Սբ. Ասվածածին եկեղեցու մոտ: Այժմ ամեն տարի հունիսի 17-ին ուխտագնացություն է տեղի ունենում դեպի Սպիտակավոր Սբ. Աստվածածին եկեղեցի: 

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Բերդեր և ամրոցներ

Չախալաբերդ

Տափի բերդ

Կոշաբերդ

Ջրաբերդ ամրոց

Բաղաբերդ ամրոց / Կապանի բերդ

Հայաստանի միջնադարյան բերդերն ու ամրոցները

Սև բերդ

Հոռոմ ամրոց / Ուրարտական ցիտադել

Հալիձորի բերդ

Անվան ծագումը

Շատին գյուղը տեղակայված է Եղեգիս գետի և ժայռերի միջև գտնվող նեղ տարածության վրա: Շատին գյուղի տարածքում նախկինում եղել են երկու այլ ավելի հին գյուղեր՝ Ոստինք և Անգեղի: Սակայն ինչպես գյուղի, այնպես էլ վանքի անվան դեպքում չկան որևէ տեղեկություններ: Կարող ենք միայն ենթադրել, որ վանքը պարզապես կոչել են գյուղի անունով:

Ստ. Օրբելյանը իր աշխատությունում նկարագրել է մի վանքի աշխարհագրական դիրքը և այլ ճարտարապետական ու կառուցողական մանրամասներ, սակայն վանքի անուն չի նշել: Տեղագրության բացատրությունում նա նշել է, որ վանքը գտնվում է Ոստինք գյուղի մոտակայքում: Իսկ երկու գյուղերի գլխին՝ արևելքից բարձրացող բարձրավանդակի վրա՝ Շատին վանքից բացի այլ հուշարձաններ չկան:

Շատիվանք

Ուստի միանշանակ պարզ է դառնում, որ Ստ. Օրբելյանը նկարագրել է հենց Շատիվանքը: Սակայն հետաքրքրական է նաև այն, որ պատմիչի՝ վանքի տեղագրության բացատրությունը, անում է Ոստինք գյուղի միջոցով, ինչից կարող ենք ենթադրել, որ Շատին գյուղն այդ շրջանում գոյություն չի ունեցել: Այս շղթայական հետևություններից պարզ է դառնում, որ գուցե Շատիվանք անունը ոչ թե համանուն գյուղի անունով են կոչել, այլ հակառակը:

Անկախ հետազոտող Տ. Մկրտչյանն իր «Վայոց ձորի պատմության նոր էջեր. Վերին Նորավանքի տեղը» նշում է, որ Շատիվանքը նույն Վերին Նորավանքն է: Նա նաև նշում է. «Հայտնի է, որ դեռևս 15-րդ դարի վերջերին Վերին Նորավանքում ապրել է Շատիկ անունով մի ճգնակյաց, որի անունով էլ, ամենայն հավանականությամբ, ժողովուրդը Վերին Նորավանքն անվանել է Շատիկի վանք»։

Պատմությունը

Պատմիչ Ստ. Օրբելյանը վանքը կոչել է «խստակրոն, մեծահռչակ մշտնջենավորանոց»: Արդեն 17-րդ դարում նոր վանքի հիմնադիրը Հակոբ Ջուղայեցին էր: Նա թողնելով իր վաճառականի աշխարհիկ կյանքը, գալիս է Շատիվանք և դառնում վանքի կրոնավոր՝ իր միջոցները ներդնելով վանքի բարգավաճման համար: 17-րդ դարում վանքն ունեցել է 90 հոգուց բաղկացած միաբանություն, որոնց օժանդակությամբ Սարգիս եպիսկոպոսը Եղեգիս գետի վրա կառուցել է Ծատուրի կամուրջը (1666թ.):

Շատիվանք

Շատիվանքը եղել է նաև կրթական և գրչության կենտրոն՝ ունենալով դպրոց և գրատուն: Վանքում պահպանվող ձեռագրերի մեծ մասը պատկանում էին Հ. Ջուղայեցուն: Այս առումով նրա դերը վանքի կրթական կյանքում շատ մեծ էր: Արտադրական և մեծածավալ օժանդակ շենքերի քանակը, միաբանության մեծությունը խոսում են վանքի տնտեսական և հոգևոր կյանքի հզորության մասին:  

Ճարտարապետություն

Վանքի հուշարձանների մեծ մասը՝ սեղանատները, գոմերը, աղբյուրը, ջրաղացը, ցորենի հորերը, պատկանում են հին շրջանին (10-14-րդ դարեր): Շատիվանքն, ամենայն հավանականությամբ, ավերվել է 14-րդ դարում, քանի որ վանքի տարածքից գտնված արձանագրությունները, խաչքարերի բեկորների թվագրություններն ավարտվում են 14-րդ դարով:

Շատիվանք

Հայկական եկեղեցիներին և վանքերին՝ անկախ ժամանակաշրջանից, բնորոշ են եղել թաքստոցներն ու գաղտնուղիներ: Եվ Շատիվանքը նույնպես բացառություն չէ: Չնայած վանքից այժմ հիմնականում ավերակներ են մնացել, սակայն գաղտնուղին կարելի է նկատել:

Սբ. Սիոն եկեղեցի

17-րդ դարում՝1655թ. Շատիվանքի տեղում կառուցում են նոր Սբ. Սիոն եկեղեցին: Շատիվանքից պահպանվել են միայն Սբ. Սիոն եկեղեցու պատերի ստորին հատվածները, այսինքն հին վանքի ավերակները, պահպանված քարերը, օգտագործել են նոր վանքի կառուցման ժամանակ: Վանքի մնացած հատվածն ամբողջությամբ կառուցված է բազալտե քարերից: 

Սբ. Սիոնը եռանավ բազիլիկ եկեղեցի է՝ կանգնած չորս հենասյուների վրա: Տանիքը երկթեք է, խորանը՝ կիսաշրջանաձև, որի երկու կողմերում տեղակայված են ուղղանկյուն ավանդատները: Եկեղեցին ունի ընդարձակ բակ, որը շրջապատված է պարիսպներով: Դրանք տեղ-տեղ ամրեցված են կիսաշրջանաձև բուրգերով:

Պարսպի հարավային հատվածում են պահպանվել հին շրջանի շինությունների ավերակները: Տարածված են եղել բնակելի և այլ երկհարկ շենքեր: Վերին հարկում տեղակայված են եղել կացարանները, իսկ առաջինում՝ խոհանոցը, մառանները: Սակայն օժանդակ շենքերի ավերակներ կան նաև պարսպի այլ կողմերում, որոնցից հնագույնը գտնվել է արևելյան հատվածում: Արևմտյան պարսպին կից՝ վանքի ընդարձակ ախոռներն են, որոնք վերանորոգվել էին 1739թ.: Պարսպից դուրս՝ հյուսիս-արևելյան կողմում գերեզմանատունն է, իսկ հարավ-արևելյան կողմում՝ ջրաղացի ավերակները: Այն կառուցված է ձորակի եզրին և ունի եզակի կառուցողական առանձնահատկություններ:

Նյութը պատրաստելիս օգտվել ենք «Դիվան Հայ վիմագրության» աշխատությունից:

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Վանքեր և եկեղեցիներ

Տեղերի վանք

Սբ․ Սիոն վանք

Գնդեվանք

Ցաղաց քար

Սևանավանք

Որոտնավանք

Հայրավանք

Զորաց եկեղեցի

Հաղարծին վանական համալիր

Պատմությունը

Ըստ Կիրակոս Գանձակեցու վանքը ոչ թե հիմնադրվել է 10-րդ դարում, այլ վերակառուցվել է նախկին եկեղեցու ավերակների վրա, իսկ վերակառուցումից հետո անվանվել Սբ. Աստվածածին: Հետևաբար վանքը մինչ այդ արդեն ունեցել է կրոնավորների խումբ, գրչատուն, սակայն լայն տարածում է գտել միայն 10-րդ դարում, իսկ համբավն ու հեղինակությունը մեծացել են Ամենափրկիչ եկեղեցու կառուցումից հետո: Եվ 979թ. վանքը դառնում է Կյուրիկյան թագավորության հոգևոր կենտրոն, եպիսկոպոսանիստ: Վանքի շուրջը համախմբվում են այնպիսի տոհմեր, ինչպիսիք են Զաքարյանները, Մամիկոնյանները, Աշոտյանները և այլ մեծանուն գործիչներ, գիտնականներ, գրիչներ, ճարտարապետներ, քանդակագործներ: Ճարտարապետական և տարաոճ շինություններով վանքը համալրվել և ավարտուն տեսքի է հասցվել 13-րդ դարի սկզբին:

Սանահին վանական համալիրում իրենց ներդրումն են ունեցել Արարատյան կողմնակալության իշխանաց-իշխան, Հովհաննավանքի գլխավոր նվիրատուներ Վաչե Ա-ն և նրա կինը՝ Մամախաթունը, որոնք վանական համալիրին են նվիրել ձիթհանքեր:

Ճարտարապետությունը

Սանահին վանական համալիրի կազմում են չորս եկեղեցիները՝ Սբ. Աստվածածին և Սբ. Ամենափրկիչ՝ իրենց գավիթներով, ինչպես նաև Սբ. Հակոբ և Գ. Լուսավորիչ եկեղեցիները: Առանձին ուշադրության են արժանի նաև զանգակատունն ու գրատունը: Վանքում են գտնվում Կյուրիկյանների, Զաքարյանների և Արղության-Երկայնաբազուկների տոհմական դամբարանները: Հատուկ կարևորություն ունեն աղբյուրների շենքերն ու գեղաքանդակ խաչքարերը:

Սբ. Աստվածածին եկեղեցի

Այն համալիրի հնագույն շինությունն է: Պատմությունը փաստում է, որ այն կառուցել են հայ քաղկեդոնական դավանության պատճառով հալածված և Հայաստան փախած հայերը՝ հավանաբար 930-ականներին: Այդ շրջանում գահակալում էր Աբաս Ա Բագրատունի թագավորը:

Եկեղեցին արտաքինից քառանկյան մեջ ներփակված և առանց սյուների գմբեթակիր սրահ է: Ինչպես բնորոշ է հայկական եկեղեցաշինությանը՝ անկյունային ավանդատների շնորհիվ սրահը ստանում է խաչաձև տեսք: Գմբեթի թմբուկն ի սկզբանե եղել է բազմանիստ, սակայն 1652թ. վերանորոգումից հետո այն դարձրել են գլանաձև: Ներսում պահպանվել է շրջանաձևությունը՝ պատված որմնանկարներով, որոնք այսօր միայն հազիվ նշմարելի են: Եկեղեցու ներսից՝ չորս անկյուններում կան չորս ավանդատներ, իսկ արևելյան կողմի ավագ խորանը բարձրադիր է: Եկեղեցին հետագա վերանորոգումների ընթացքում հորինվածքային որևէ փոփոխությունների չի ենթարկվել, ինչի շնորհիվ պահպանվել են հնագույն աղոթարանի մնացորդները:

Գավիթի հատակագիծը հյուսիս-հարավ ուղղությամբ ձգված ուղղանկյուն է, որը երկու կամարակապ սյունաշարով բաժանվում է երեք հավասար նավերի՝ յուրաքանչյուրը ծածկված գլանաձև թաղով և երկթեք տանիքով: Գավիթն ունեցել է միջանցիկ դեր՝ հնարավորություն տալով անցնելու եկեղեցիներ, մյուս գավիթ և ճեմարան: Ճարտարապետական ներքին հարդարանքը պարզ է և զուսպ:

Սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցի

Հայտնի է նաև Գլխավոր կամ Կաթողիկե անուններով: Տեղակայված է համալիրի հարավարևելյան կողմում, դեպի վեր ձգվող հորինվածքով և ծավալներով համարվում է գլխավոր շինությունը: Կառուցվել է Աշոտ Ողորմածի և իր կնոջ՝ Խոսրովանույշ թագուհու հովանավորությամբ: Կառույցի տիպը, ինչպես Սբ. Աստվածածին եկեղեցու դեպքում, խաչագմբեթ է, սակայն ի տարբերություն նախորդի, ունի երկհարկ ավանդատներ։

Սանահին / Լուսանկարը՝ Սանահին ֆեյսբուքյան էջից

Եկեղեցին ունեցել է երկու մուտք՝ հյուսիսային և արևմտյան կողմերից, որոնցից առաջինը հետագայում փակվել է՝ եկեղեցիների միջև ճեմարանի սրահը կառուցելու նպատակով։ Արտաքին հարդարանքից նշմարելի են տպավորիչ դեկորատիվ սյուները՝ պսակված կիսաշրջան կամարներով: Այս մոտեցումը նկատելի է նաև Մարմաշենում, Անիի Մայր տաճարում:

Եկեղեցու արևելյան ճակատի վերնամասում տեղադրված է մի խորաքանդակ՝ Աշոտ Ողորմածի և Խոսրովանույշի որդիներ՝ Կյուրիկեի ու Սմբատի պատկերներով: Իր հորինվածքային մտահաղացմամբ և ոճավորմամբ այս խորաքանդակը հետագայում հիմք է հանդիսացել Հաղպատի խորաքանդակի համար՝ լինելով նշանավոր երևույթ հայ միջնադարյան մոնումենտալ արվեստում:

Տաճարը 11-րդ դարից սկսած բազմաթիվ անգամներ վերանորոգվել է (1181թ., 1652թ., 1881թ.), սակայն չի ենթարկվել որևէ կերպարային փոփոխության: Սբ. Աստվածածին և Սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցիները դեռևս 10-րդ դարում ունեցել են ընդհանուր գավիթ, սակայն 1181թ. իրականացված վերանորոգման աշխատաքների արդյունքում այն քանդվել է: Վերակառուցված նոր գավիթն ունի քառակուսի հատակագիծ, կենտրոնակազմ է՝ քառասյուն դահլիճով: Այն արևմտյան կողմից հարում է Սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցուն: Սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցու պատերը նույնպես ծածկված են եղել որմնանկարներով, որոնք հիմա նկատելի չեն: Սակայն որմնակամարներից մեկի վրա փորագրված արձանագրությունից մեզ է հասել ճարտարապետի անունը՝ Ժամհայր:

Սբ. Հակոբ և Գ. Լուսավորիչ եկեղեցիներ

Սբ. Հակոբ եկեղեցին այժմ կիսավեր վիճակում է և գլխավոր հուշարձանախմբից գտնվում է 70մ հեռավորության վրա: Եկեղեցին կառուցվել է 10-րդ դարի 2-րդ կեսին: Ունի գմբեթավոր դահլիճ, արտաքուստ ուղղանկյուն է, իսկ ներքուստ՝ խաչաձև հատակագծով: Եկեղեցին ավերվել է 1753թ., իսկ քարերի մեծ մասը հետագայում օգտագործվել է 1815թ. Ս. Անենափրկիչ եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքների ժամանակ:

Սբ. Աստվածածին եկեղեցուց դեպի արևելք՝ 12 մ հեռավորության վրա է գտնվում Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, որն՝ ըստ 1061 թվականի արձանագրության, կառուցվել է Հրանուշ թագուհու պատվերով: Եկեղեցու կառուցման արձանագրության մեջ Գրիգոր Լուսավորչին նվիրված լինելու մասին չի հիշատակվել, անհայտ է նաև կառուցման ստույգ ժամանակը: Իսկ ահա 1652թ.՝ 600 տարի անց կատարված վերանորոգչական աշխատանքների վերաբերյալ արձանագրության մեջ հստակ նշվում է անունը: 

Սանահին / Լուսանկարը՝ էդգար Մարուքյանի

Եկեղեցու հատակագիծը կլոր է, իսկ ներսից այն խաչաձև է: Համեմատաբար վեր սլացող ծավալները կրճատվել են 1612թ. վերանորոգման աշխատանքների ժամանակ՝ հատկապես վնասելով արտաքին կամարաշարքերը:

Դամբարաններ

Սանահին վանական համալիրում դամբարանները չորսն են: Առաջինը գտնվել է Սբ. Աստվածածին եկեղեցու արևելյան պատի տակ: Այնտեղ են թաղվել Կյուրիկյան թագավոորության հիմնադիր Գուրգենը և Դավիթ Անհողինը: Այս մասին վկայող արձանագրության տապանաքարը ևս գտնվում է դամբարանի տարածքում:

Դամբարաններից կարևոր է ու առավել ուշադրության արժանի Զաքարյանների դամբարանը: Այն գտնվում է պարսպից դուրս՝ հարավային կողմում: Դամբարանը կառուցվել է Զաքարե և Իվանե եղբայրների կողմից 1189թ: 1187թ. մահացել էր նրանց հայրը՝ Սարգիս Զաքարյանը, և դամբարանը կառուցվել է հենց նրա գերեզմանաքարի վրա:

Դամբարան Է նաև Գրիգոր Վարդապետ Տուտեորդու հուշարձանը: Ճարտարապետորեն ձևավորված պատվանդանն արևմտյան կողմից ունի նեղլիկ աստիճաններ: Այս հորինվածքը նմանակում է Օձունի կոթողը: Պատվանդանի վրա կանգնած է մի պերճաշուք խաչքար, որի թիկունքին կա մի ընդարձակ արձանագրություն: Այն վկայում է, որ կոթողը կերտել է Մխիթարը 1184թ.: Գրիգոր Վարդպետը մահացել է 12-րդ դարի սկզբին, իսկ դին ամփոփված է խաչքարի առջև:

Վանքի շրջապարսպի հարավարևելյան եզրում սրբատաշ բազալտով 19-րդ դարի վերջում նույնպես կառուցվել է դամբարան, որը պատկանում է Զաքարյանների ժառանգորդներ՝ Արղության-Երկայնաբազուկներին:

Զանգակատուն

Վանական համալիրներում զանգակատներ կառուցելու մշակույթը սկսվել է 11-րդ դարից: Առաջին հայտնի զանգակատունը Մարմաշեն եկեղեցու զանգակատունն է: Սանահինի զանգակատունն, ամենայն հավանականությամբ, կառուցվել է 13-րդ դարի վերջին՝ Աբասի որդի Վազի կողմից: Տեղակայված է համալիրի հյուսիսարևմտյան եզրին: Այն եռահարկ, աշտարակաձև շինություն է, որը կարող է ծառայել նաև որպես դիտակետ: Առաջին հարկը նկուղային է, երկրորդը՝ եռախորան աղոթարան, երրորդը՝  խաչվող կամարներով ուղղանկյուն սրահ: Հիմնականում մշակված է արևմտյան ճակատը’ մուտքի աղեղնաձև կամարով, լուսամուտներով, երկարաձիգ խաչով:

Գրատուն

Գրատունը կառուցվել է 1063թ. վանահայր Դիոսկորոս Սանահնեցու նախաձեռնությամբ և ղեկավարությամբ: Գրատունը կոչվել է նաև նախշարատուն, քանի որ մատյաններն ու մասունքները պահվում էին այնտեղ: Արտաքինից ունի զուսպ հարդարանք, իսկ ներսից որմնախորշերը ծառայել են որպես դարակ ձեռագրերի համար: Գրատունը հայկական գրատների մեջ հնագույնն է և իր հատակագծային չափերով ամենամեծը: Հետագայում՝ մեկ դար անց, Սանահինի գրատան օրինակով կառուցվել է նաև Գոշավանքի գրատունը:

Մագիստրոսի ճեմարան

Ճեմարանը Սբ. Աստվածածին եկեղեցու շարունակությունն է և գտնվում է Ամենափրկիչ և Ս. Աստվածածին եկեղեցիների մեջտեղում: Այն անվանում են նաև Մագիստրոսի ակադեմիա՝ ի պատիվ 10-րդ դարի հայ նշանավոր գիտնական, փիլիսոփա և մանկավարժ Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու: Ճեմարանում մեծամասամբ դասավանդում էին հումանիտար գիտություններ, սակայն այստեղ գրվում էին քննախոսություններ, ուսուցանում էին փիլիսոփայություն. գեղագրություն և մանրանկարչություն։

Այն իրենից ներկայացնում է երկարավուն, ուղղանկյուն մի սրահ: Ներսից պատերին հարող կամարների շնորհիվ ստեղծվում էին խորշեր, որոնք ամենայն հավանականությամբ ծառայում էին որպես նստատեղեր: Ճեմարանի կառույցը իր կառուցողական լուծումներով համարվում է 10-րդ դարի վերջին և 11-րդ դարի սկզբին բնորոշ ճարտարապետության վառ օրինակ:

Ավանդություն

Վանքի կառուցողները հայր ու որդի են եղել։ Հայրը պատերն է շարել, իսկ որդին՝ քար կտրել ու տաշել։ Վանքը չավարտած՝ որդին մեռնում է։ Առանց սկալաները քանդելու հայրը թողնում, հեռանում է։ Ժամանակ անց նա օտարության մեջ հանդիպում է մի շնողեցու և հայտնում վանքի սկալաները քանդելու գաղտնիքը։ Շնողեցին գալիս է Սանահին, վարպետի ասած ձևով քանդում վանքի սկալաները և մեծ փող ստանում դրա համար:

Նյութը պատրաստելիս օգտվել ենք «Դիվան Հայ վիմագրության» աշխատությունից:

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Վանքեր և եկեղեցիներ

Տեղերի վանք

Սբ․ Սիոն վանք

Գնդեվանք

Ցաղաց քար

Սևանավանք

Որոտնավանք

Հայրավանք

Զորաց եկեղեցի

Հաղարծին վանական համալիր

Սյունյաց աշխարհի Նորավանքերը

Սյունյաց աշխարհը, որ հայտնի է եղել մի շարք պատմական նշանավոր վանքերով՝ իրականում ունեցել է երեք Նորավանք։ Վկայությունները հուշում են, որ երեք Նորավանքերն էլ կառուցվել են հնագույն սրբատեղերի տարածքում:
Բղենո Նորավանքը գտնվում է Որոտան գետի մոտ՝ Տաթևից արևելք, երկրորդը՝ Վայոց ձորում, և անվանում են Վերին Նորավանք: Այն եղել է նշանավոր ուսումնակրթական և գրչության կենտրոն։ Անկախ հետազոտող Տ. Մկրտչյանն իր «Վայոց ձորի պատմության նոր էջեր. Վերին Նորավանքի տեղը» գրքում, ուսումնասիրելով աղբյուրները, նշում է, որ Շատիվանքը նույն Վերին Նորավանքն է:

Նորավանք

Եվ երրորդ Նորավանքը, որն ամենահայտնին է, նույնպես գտնվում է Վայոց ձորում:

Նորավանքի պատմությունը

Առավել հայտնին երրորդ՝ եպիսկոպոսանիստ Նորավանք վանական համալիրն է՝ տեղակայված Սբ. Փոկասի հին սրբավայր-մատուռի մոտ: Այս Նորավանքը  հաճախ կոչում են նաև Ամաղուի Նորավանք՝ մոտակա Ամաղու գյուղի անունով, քանի որ այն գտնվում է գյուղից 3կմ դեպի հյուսիս-արևելք: Վանքը շրջապատված լինելով կարմիր ժայռերով՝ հայտնի է նաև Կարմիր եկեղեցի անվամբ: Այն հայ առաքելական վանական համալիր է, որը կառուցվել է 13-14-րդ դարերում: Նորավանքը 13-րդ դարում հռչակվել է Սյունյաց եպիսկոպոսանիստ, եղել Սյունյաց մետրոպոիլտենի նստավայրը և Օրբելյան իշխանական տոհմի դամբարանավայրը: 

1238թ. վանքը թալանվել է մոնղոլների կողմից: Աղա Խանի և Օրբելյան Էլիկում իշխանի միջև կնքված հաշտությամբ խաղաղություն է հաստատվել, որը հնարավորություն է ընձեռել վերակառուցելու վանքը: Վանակալ համալիրը շարունակել է իր ծաղկուն գործունեությունը մինչև 14-րդ դարի վերջը՝  Լենկթեմուրի  արշավանքները: 

Նորավանք

1840 թ-ին Նորավանքն ավերվել է երկրաշարժից և լքվել: 1948–49 թթ-ին վանքը մասնակի նորոգվել է, իսկ 1982 թ-ին սկսվել են պեղումներն ու շենքերի վերականգնման աշխատանքները: Նորավանքը վերականգնվել է 1998 թ-ին, օծվել՝ 1999 թ-ին, հիմնովին վերանորոգվել է 2002 թ-ին:

Հոգևոր-մշակութային և ուսումնական խոշոր կենտրոն

Նորավանքը ժամանակի մշակութային խոշոր ուսումնակրթական և գրչության կենտրոն էր` սերտորեն կապված հոգևոր ու կրթական այնպիսի կենտրոնների հետ, ինչպիսիք էին Գլաձորի համալսարանը, Տաթևի վանքը: Սակայն Եսայի Նչեցու գլխավորած Գլաձորի համալսարանից բացի գործում էր նաև Վերին Նորավանքի բարձր տիպի դպրոցը՝ Դավիթ րաբունապետի գլխավորությամբ: Ե՛վ Գլաձորը, և՛ Վերին Նորավանքը ոչ միայն ուսումնական, այլև գրչության խոշոր կենտրոններ էին, որտեղ տասնյակներով ձեռագրեր էին գրվում ու պատկերազարդվում։

Շնորհիվ հարուստ քանդակագործության և բացառիկ խաչքարերի, մեծաքանակ և արժեքավոր վիմագրության՝ Նորավանք վանական համալիրը համարվում է մշակութային բացառիկ ժառանգություն: Այն հայոց միջնադարյան վանքերի մեջ եզակի է, որտեղ հայտնի են կառույցների մեկից ավելի ճարտարապետներ։ Այն միակ կառույցն է, որի վիմագրերում երեք անգամ վկայված է «վարդպետ» (ճարտարապետ, 13-րդ դարին բնորոշ տերմին) բառը՝ մեկ անգամ Սիրանեսի և երկու անգամ՝ Մոմիկի անվան հետ:

Նորավանք

Նորավանքի հիմնադրման պատմության միակ և անփոխարինելի սկզբնաղբյուրը Ստեփանոս Օրբելյանի Սյունյաց պատմությունն է, որն ի դեպ, գրվել է հենց Նորավանքում։

Նորավանքի հուշարձանները

Նորավանքի վանական համալիրը բաղկացած է Սուրբ Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցուց, Սուրբ Աստվածածին (Բուրթելաշեն) դամբարան-եկեղեցուց, նրան արևմուտքից կից գավթից, Սուրբ Գրիգոր եկեղեցի-դամբարանից,  միջնադարյան մատուռների և շինությունների մնացորդներից:

Սբ. Ստեփանոս Նախավկա եկեղեցի

Այն համարվում է վանքի գլխավոր եկեղեցին, որն առանձնահատուկ են դարձնում առաջին հերթին գավթի արևմտյան պատի զույգ պատկերաքանդակները, որոնցից մեկը մուտքի ճակատակալ քարի վրա է, իսկ երկրորդը՝ դրանից վեր՝ պատուհանը պսակող կամարաձև քարին։ Դրանք, անկասկած, հայ միջնադարյան արվեստի բացառիկ արժեքավոր ու ինքնատիպ ստեղծագործություններ են: Քանի որ Մոմիկին վերագրվող Նորավանքի կառույցները չունեն որևէ փաստական ապացույց, ուսումնասիրողները առաջնորդվում են այլ եկեղեցիների, աշխատանքների վերլուծությամբ և դրանց միջև նմանությունների փաստմամբ:

Արենիում 1321թ. կառուցված եկեղեցում Մոմիկի հեղինակած պատկերաքանդակը ասես լինի Նորավանքի Սբ. Ստեփանոս եկեղեցու պատկերաքանդակների ավելի կատարելագործված տեսակը: Այն ունի նույն թեման, սակայն Աստվածամոր և Մանուկ Հիսուսից բացի, նոր մանրամասներով ներկայացված են երկու այլ մարդկային պատկերներ:

Նորավանք

Երկրորդը գավթի մուտքից վեր գտնվող լուսամուտը պսակող քանդակն է, որի կենտրոնում ներկայացված է Հայր Աստծո խոշոր պատկերը, մի բան, որը հայ միջնադարյան քանդակագործության մեջ բացառիկ է։ Ենթադրվում է, որ գավթի արևմտյան պատը վերակառուցվել է տուժած լինելով երկրաշարժից, որի առնչությամբ վկայաբերվում է Մոմիկի վիմագիրը Արենիում:

Սբ. Ստեփանոս եկեղեցու «քարապատկեր պատմությունը» սկսվում է վերևից։ Հայր Աստված վեր բարձրացրած աջով օրհնում է, իսկ ձախ ձեռքին Ադամի գլուխն է, որի վրա իջնելով, կտուցով նրա շուրթերին է հպվում աղավնակերպ Սուրբ Հոգին:
Փաստորեն այս տեսարանում առկա են Սուրբ Երրորդության երեք անձերը, ներկայացնելով Քրիստոսին՝ որպես «նոր Ադամ»: 

Բացի այդ Արենիի եկեղեցու արձանագրության պաշտոնական մասն ավարտվում է  ՉՀ (1321) թվականի նշումով, որին հաջորդում են ճարտարապետի անունը՝ «ՄՈՄԻԿ ՎԱՐԴ(ՊԵՏ)»։ Նույն կերպ, Նորավանքի եկեղեցու կամարի վրա գտնվող արձանագրությունը ևս, ավարտվում է ՉՀ (1321) թվականի նշումով, սակայն առանց ճարտարապետի մասին որևէ հիշատակության: Ահա ինչու տրամաբանորեն այդ հատվածի վերակառուցումն ու պատկերաքանդակները վերագրվում են Մոմիկին։ 

Բուրթելաշեն Սբ. Աստվածածին եկեղեցի

Համալիրի տարածքում գերիշխող դիրք է գրավում Բուրթել իշխանի կառուցած երկհարկ դամբարան-եկեղեցին` Սբ. Աստվածածինը, որն անմիջապես աչքի է զարնում վանական համալիրի գլխավոր մուտքից ներս մտնելիս։ Այն կառուցվել է որպես Օրբելյանների տապանատուն: Այս երևույթն անխոս բնորոշ չէր հայկական եկեղեցական ճարտարապետությանը: Մասնագետների ուսումնասիրություններից պարզ է դառնում, որ այս եկեղեցու կառուցապատումը սկսվել է առնվազն 1318թ.-ից, սակայն այսօր մեզ անհայտ պատճառներով, ավարտվել միայն 1339թ.-ին:

Սբ. Աստվածածին եկեղեցու աստիճանային լուծումը բնորոշ է դարձել մի շարք այլ եկեղեցիների կառուցման դեպքում, ինչպես օրինակ՝ Հովհաննավանքի Կաթողիկե, Սաղմոսավանքի, Կարբիի, Կապուտանի եկեղեցիների դեպքում:

Նորավանք

Մ. Հասրաթյանը նկատել է, որ 1292 թ. նկարազարդած Ավետարանի լուսանցազարդերից մեկում Մոմիկը պատկերել է եկեղեցական երկհարկանի նմանատիպ մի կառույց: Փաստորեն ունեցել է մտահաղացում, որը հետո իրականացրել է Նորավանք վանական համալիրում: Ինչն էլ հիմք ընդունելով եկեղեցին վերագրում են վարդպետ Մոմիկին:

Մի ուշագրավ իրողություն՝ եկեղեցին ավարտին են հասցրել 1339թ.-ին, սակայն Մոմիկը մահացել է 1333թ.-ին: Այս հակասությունը, ուսումնասիրողները մեկնաբանում են այսպես՝ Մոմիկի նախագծով սկսվել է շինարարությունը, բայց արվեստագետի մահվան պատճառով այն շարունակել ու ավարտել են նրա աշակերտները: Եվ եթե Մոմիկի մահվան մասին առասպելն ունի որոշակի իրական հիմքեր, ապա ստացվում է, որ հենց Սբ. Աստվածածին եկեղեցին է եղել Մոմիկի վերջին աշխատանքը:

Սբ. Գրիգոր եկեղեցի-դամբարան

Սիրանեսի մասին հիշատակվում է Նորավանքի Սբ. Գրիգոր եկեղեցի-դամբարանի (Սմբատի տապանատուն) շինարարական ընդարձակ վիմագրում: Կառուցվել է 1275թ.-ին Տարսայիճ Օրբելյանի պատվերով: Այնտեղ են թաղվել Օրբելյան իշխանազուններն ու իշխանուհիները:

Սույն տապանատուն-եկեղեցին, նույնպես, հայ եկեղեցական ճարտարապետության մեջ առանձնահատուկ է, քանի որ հայկական եկեղեցիներում սովորաբար թաղում չի կատարվում։ Ճարտարապետ և ճարտարապետության պատմաբան Մ. Հասրաթյանն այս առումով գրում է. «Հայկական ճարտարապետության մէջ սա եզակի դեպք է, երբ տոհմական տապանատունը նաև եկեղեցի է»։

Նորավանք

Սա բացատրվում է  Օրբելյանների՝ Վրաստանից եկած լինելու հանգամանքով, քանի որ քաղկեդոնական եկեղեցական ավանդույթում ընդունված էր եկեղեցիներում թաղում կատարելը, մանավանդ՝ թագավորների, ազնվականների ու բարձրաստիճան հոգևորականների պարագայում։

Նորավանքի վարդպետներ՝ Սիրանես և Մոմիկ

Սիրանեսի վարպետանշանը մեծագիր «Ո» տառն էր, որը նա թողել է նաև կառույցների քանդակազարդ քարերի վրա՝ իբրև տեղեկություն առ այն, որ դրանք նույնպես իր ձեռքի աշխատանքն են։ Այսինքն, ճարտարապետը նպատակ է ունեցել տեղեկացնելու, որ ինքը նաև քանդակագործ է։ Այսպիսի մոտեցում է ունեցել նաև Նորավանքում Սիրանեսին հաջորդած Մոմիկը: Սակայն դիմել այս միջոցին ճիշտ հակառակ նպատակով՝ վկայելու այն մասին, որ ոչ միայն քանդակագործ էր, այլև վարդպետ-ճարտարապետ։

Չնայած այն հանգամանքին, որ Մոմիկը հաջորդել է Սիրանեսին, նրա մասին տեղեկություններն անհամեմատ ավելի շատ են։ Վիմագրերում նա հանդես է գալիս «գծող», «վարդպետ» կոչումներով, երբեք չնշելով ազգականների կամ ծնողների անունները: Եվ այս առումով Մոմիկի անունը մեզ հասել է ի շնորհիվ այն բանի, որ այդ ժամանակաշրջանում այդ անունն այնքան էլ տարածված չէր, և դժվար կլիներ շփոթել մեկ այլ գործչի հետ:

Նորավանք

Որոշ աղբյուրներ ասում են, որ վարդպետին «Մոմիկ» մականունը տվել է Ստ. Օրբելյանը: Նա Նորավանք է հրավիրում քառասուն քարգործների՝ ամենաարագը մի մատնաչափ խաչ քանդակելու, ուր հաղթում է տասնվեցամյա Մոմիկը, որի արդյունքում Ստեփանոս Օրբելյանն ասում է, «Եթե քարը նրա կամքին ենթարկվում է մոմիկի պես, ապա եկեք նրան և առաջին մրցանակը տանք և Մոմիկ մականունը»։ Բացի այն, որ Մոմիկը ծնվել էր Ուլգյուր գյուղատեղիում և ապրում էր Նորավանքում, նաև շատ սերտ հարաբերություններ ուներ Օրբելյան տոհմի հետ: Ահա ինչու Վայոց ձորի մի շարք մշակութային արժեք ներկայացնող կառույցների ճնշող մեծամասնությունը վերագրվում է Մոմիկին, իհարկե, ոչ անհիմն: 

Ավանդազրույցներ

Ըստ ավանդազրույցի Մոմիկը սիրահարվում է Սյունյաց իշխանի գեղեցիկ դստերը։ Եվ իշխանը համաձայնում է միայն մի պայմանով կնության տալ դստերը Մոմիկին: Նա պետք է սեղմ ժամկետներում կառուցեր մի հոյակերտ տաճար: Երբ Մոմիկը արդեն համարյա ավարտին էր հասցրել կառուցապատումը, իշխանի հրամանով, մի վարձկան, հրում է նրան վանքի գմբեթից: Նրան թաղում են հենց ընկած տեղում: Ի դեպ, նա ինքն էր նախօրոք կերտել իր մահարձան-խաչքարը: 

Նյութը պատրաստելիս օգտվել ենք Կ. Մաթևոսյանի «Նորավանքի վիմագրեր և հիշատակարանները» գրքից:

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Արշավային բլոգ

Կիլիմանջարո. Աֆրիկայի «կտուրին»

Mediamax-ի հարցազրույցը Տիգրան Վարագի հետ

Հայկական լեռնաշխարհի «7 գագաթ» նախագիծ

Տիրինկատար և «Վիշապների հովիտ»

5165-ի սրտում ծնված երազանքի ճանապարհը

Հայաստանի 5 ամենագեղեցիկ գարնանային ուղղությունները

Էվերեստի բազային ճամբար 2023

3000 մետրից այն կողմ՝ Հայաստանի լեռներում

Հայաստանը հնագույն քարտեզներում