ՀՀ Գեղարքունիքի մարզը գտնվում է ՀՀ տարածքի արևելքում: Մարզը սահմանակից է ՀՀ Տավուշի / հյուսիսում/, Կոտայքի և Արարատի /արևմուտքում/ և Վայոց Ձորի մարզերին /հարավում/, ինչպես նաև Ադրբեջանին /արևելքում/: Մարզի ամենաերկար  ձգվածությունը  հյուսիս-արևմուտքից հարավ-արևելք կազմում է 115 կմ, արևմուտքից արևելք` 85 կմ:

Գեղարքունիքն  ամենախոշոր մարզն է ըստ  տարածքի և զբաղեցնում  է ՀՀ տարածքի 18%-ը: Մարզն  իր մեջ  ներառում  է 5 քաղաք` Գավառ, Ճամբարակ, Մարտունի, Սևան, Վարդենիս և 87 գյուղական  բնակավայրեր:   Բնակչության  խտությունը կազմում  է 44.5 մարդ/1ք.կմ: Մարզում բնակվում է 238.000.0 մարդ /01.01.2003թ./, որոնց  մեծ մասը` 158.400.0-ը /66.5%/ գյուղական  բնակավայրերում: Բնակչության  թվաքանակում  տղամարդիկ կազմում են 48.2%, կանայք` 51.8%-ը: Գեղարքունիքի մարզի կլիման  բնորոշվում է երկարատև  և խստաշունչ ձմեռներով, քանի որ  գտնվում է  ընդհանուր առմամբ ծովի  մակերևույթից 2000-3500 մ բարձրության վրա: Մարզի ամենաբարձր կետը` Աժդահակ լեռան գագաթն է 3598մ: Բարձր լեռներ են Սպիտակասարը 3555 մ, Վարդենիսը 3522 մ, Գեղասարը 3446մ: Ամենաերկար  գետերն են Արգիճին (51 կմ), Գավառագետը (47 կմ), և Մասրիկը (45 կմ), առկա  են նաև  խառնարանային լճեր` Աժդահակ և Արմաղան /մինչև 50 մ տրամագծով և 15 մ խորությամբ/:

Սևանա լիճ

Գեղարքունիքի մարզում  է  գտնվում  բարձր լեռնային , եզակի  էկոհամակարգով Սևանա լիճը, որի  ավազանի ընդհանուր մակերեսը կազմում  է շուրջ 5 հազ. քառ. կմ, լճի հայելու  մակերեսը` 1.2 հազ. քառ. կմ, ծավալը` 35.8 մլդ.խմ: Այն ոչ  միայն մարզի, այլ նաև  հանրապետության համար ունի  առանձնահատուկ կարևորություն: Սևանա լիճը տարածաշրջանի քաղցրահամ  ջրերի ամենամեծ ավազանն է: Լիճն էական  ազդեցություն  ունի ողջ մարզի ոչ միայն բնապահպանական  հավասարակշռության, այլ նաև տնտեսության վրա: Գեղարքունիքի մարզը  յուրահատուկ է իր առողջարար կլիմայով, լճափնյա հնագույն հուշարձաններով ու   մշակությի օջախներով, բուսական և կենդանական աշխարհի առանձնահատկություններով, բնական միջավայրի  գեղեցկությամբ:

Գոգավորության  հյուսիսային մասով ձգվում  են Արեգունու, հյուսիս-արևելյան մասով Սևանի լեռնաշղթաները, իսկ արևելյան մասով Արևելյան Սևանի լեռնաշղթան, որը  օղակ է  Սևանի ու Վարդենիսի  լեռնաշղթաների միջև: Եթե Արեգունու  և Սևանի լեռնաշղթաների Գեղարքունիքի մարզի  սահմաններում գտնվող   լանջերը  զառիթափ են ու կտրտված, ապա Գեղամա և Վարդենիսի լեռնաշղթաների  դեպի Սևանա  լիճ նայող լանջերը համեմատաբար  մեղմաթեք են, որտեղ այդ լեռների  բազմաթիվ հրաբխային կոներից   դուրս ժայթքած  լավան հրաբխային  լեռնալանջերից բացի  առաջացրել է  նաև  սարավանդներ, քարակարկառներ: Մարզի հենց այս  հատվածներում էլ` Գեղամա և Վարդենիսի լեռնաշղթաների  ու Սևանա լճի միջև  գտնվող վայրերում  զգալի հարթ տարածություններ կան, որոնք շատ հարմար  են հողագործության  համար: Դրանք հատկապես Մասրիկ, Արգիճի գետերի ու Գավառագետի հովիտներն են: Դրանցից համեմատաբար  ընդարձակը Մասրիկի  դաշտն է: Այդ հարթ տարածությունները  ծովի  մակերևույթից ունեն 1900-2200մ  բարձրություն:

Կլիմա

Տարեկան արևափայլի միջին տևողությունը հասնում է ավելի  քան 2700-2800 ժամ/տարի: Ընդհանուր առմամբ կլիման ամռանը չափավոր է , իսկ  ձմռանը` չափավոր ցուրտ: Բնութագրվում է  ամենամյա և հաստատուն ձյունածածկույթով: Ամառը տաք է, գերիշխում  են քիչ ամպամած եղանակները, մթնոլորտային  տեղումները շատ չեն: Սևանա լճի հարավային և արևմտյան  առափնյա հարթ  տարածությունները բնութագրվում  են  լեռնատափաստանային բերրի  սևահողերով, իսկ համեմատաբար բարձրադիր մասերը` լեռնամարգագետնային հողերով:

Բուսատեսակների  մեջ  գերակշռում են  լեռնատափաստանային , ենթալպյան և  ալպյան բուսատեսակները: Վերջիններս հատկապես տարածված են Գեղամա, Վարդենիսի ու մյուս  լեռնաշղթաների լեռնալանջային , բարձր լեռնային մասերում, որոնք էլ  հանդիսանում են  ամառային արոտավայրեր  ու խոտհարքներ: Շատ քիչ է անտառային  բուսականությունը, կաղնու , գիհու և որոշ այլ ծառատեսակների նոսր, թփուտային պուրակներ կան հյուսիս-արևելյան  լեռնալանջերին, իսկ լճի մակարդակի իջեցման  հետևանքով առաջացած  տարածքներում  աճեցվել են արհեստական  անտառաշերտեր: Այստեղ զգալի տարածքներ  են զբաղեցնում  փշարմավի պուրակները:

Կենդանական աշխարհը

Կենդանական աշխարհը հարուստ չէ, լճի մակարդակի  իջեցման  հետևանքով խիստ կրճատվել  է  թռչունների   ու ձկների  տեսակները: Բնական  մյուս տեսակի  ռեսուրսներից , մարզը  հանրահայտ է ոսկու պաշարներով /Սոտքի հանքավայր/: Սոտքի ոսկու հանքավայրի առանձին  հանքախորշերում պահպանված  նշանով ոսկի  արդյունահավել  է հազարամյակներ առաջ:   Ապացուցված է, որ Լճաշենի դամբարաններից գտնված ոսկյա իրերը /այդ թվում արձանիկը/ պատրաստված են Սոտքի  հանքավայրի ոսկուց: Կան  քրոմի ու հրակայուն  ապարների զգալի պաշարներ Շորժայի  հանգույցում, տուֆի ու հրաբխային խարամի պաշարներ` Վարդենիսի տարածաշրջանում, պեռլիտի պաշարներ` Մարտունու տարածաշրջանում, բազալտի պաշարներ կան համարյա ամենուրեք: Հանքային ջրի պաշարներ կան Գավառի  և Մարտունու  տարածաշրջաններում:

Մարզի տարածքում պահպանվել  են բազմաթիվ  միջնադարյան  ճարտարապետական   հուշարձաններ, բայց առանձնապես ուշագրավ են  բնական հուշարձանները` խառնարանային լճերը, խարամային կոները, ընդարձակ ՙքարային ծովերը՚: Մեծ հետաքրքրություն  են ներկայացնում Սևանա  լճից ազատված  տարածքներում հայտնաբերված մինչև 5000-ամյա հնության դամբարանները:

Մարզի տարածքում  է գտնվում «Սևան Ազգային պարկը» /կազմավորվել է 1978թ.-ին/: Այն զբաղեցնում  է Սևանի  միջլեռնային  գոգավորության հատակը կազմող Սևանա լճի և դրա հատակի ազատված տարածքները: Մակերեսը կազմում  է 150.1 հազար հա, որից 24.9 հազ. հա առափնյա ցամաքային  տարածքներ են: Այն շրջափակված է Արեգունու, Գեղամա, Վարդենիսի, Փամբակի և Սևանի լեռնաշղթաների լանջերով:  Այստեղ պահպանվել են բույսերի 1600 և կենդանիների 330 տարատեսակներ:

Արշավներ Հայաստանում

Վայոց ձորի մարզը ՀՀ մարզերի շարքում տարածքի մեծությամբ գրավում է միջին տեղ, իսկ բնակչության թվով ամենափոքր մարզն է։ Մարզը զբաղեցնում է 2308 քառ.կմ մակերես, հյուսիսից սահմանակից է Գեղարքունիքի մարզին, հյուսիսարևելքից` Արցախին, հարավարևելքից` Սյունիքին, հարավից` Նախիջևանի Հանրապետությանը (Ադրբեջան), արևմուտքից` Արարատի մարզին։

Վայոց ձորը բնակատեղի է եղել վաղնջական ժամանակներից։ Այս փաստի մասին վկայում են պեղումների ընթացքում հայտանաբերված նախամարդու իրերը, բրոնզե դարին վերաբեող դաշույնները, ճարմանդները, ապարանջանները, մատանիները և այլ իրեր։ Ժայռերին հայտնաբերվել են բազում փորագրություններ, որսորդական տեսարաններով և զանազան կենդանիներով։ Իսկ 2008 թվականին միջազգային հնագիտական արշավախմբի կողմից Վայոց ձորում կատարված նոր հայտնագործությունը ևս մեկ անգամ ապացուցեց, որ Վայոց ձորը եղել է բնակատեղի ավելի քան 5000 տարվա վաղեմությամբ։ Արշավախմբի կողմից Թռչունների քարայրում պեղումների արդյունքում հայտանաբերվել է 5500 տարվա հնության կաշվե կոշիկ` տրեխ։ Այն ամենահին կոշիկի նմուշն է, որ երբևէ գտնվել է ամբողջ աշխարհում և այժմ գտնվում է ՀՀ պատմության թանգարանում։ Քարանաձավում հայտնաբերվել են նաև ճզմած խաղողի մնացորդներ և գինու կարասների մի ամբողջ շարք (գինու արտադրամաս)։ Հնարավոր է, որ դա ամբողջ աշխարհում գինու արտադրության ամենահին ցիկլն է։

Մարզն ունի կտրտված մակերևույթ` լայն, խորը ձորերի և բարձր լեռների երկիր է։ Հարևան մարզերի հետ կապող ճանապարհները անցնում են բարձրադիր, դժվարամատչելի և ոլորապտույտ լեռնանցքներով։ Վայոց ձորը Գեղարքունիքի մարզի հետ կապված է Վարդենյաց լեռնանցքով (2410մ), Արարատյան գոգավորության հետ` Զովաշենի (Թուխմանուկի) լեռնացքով, Սյունիքի հետ` Որոտանի լեռնանցքով։ Մարզի կենտրոնով ձգվում է Երևան-Արտաշատ-Եղեգնաձոր–Վայք-Մեղրի–Իրան միջպետական նշանակության մայրուղին։

Բնական պայմանները

Բարձրությունը ծովի մակարդակից տատանվում է 850 մ-ից (Արենի) մինչև 3522 մ (Վարդենիս լեռ)։ Այս մարզին բնորոշ են լանդլաֆտի բազմազանությունն ու ռելիեֆի գոտիականությունն ու կտրվածությունը, որով էլ պայմանաորված է ֆլորայի և ֆաունայի բազմազանությունը։ Առանձնացվում են 3 ենթաշրջաններ` Արփայի գոգավորություն, Վայքի ծալքաբեկորավոր լեռնաշղթա (ձգվում է հարավում), Վարդենիսի հրաբխային լեռնավահան։ Մարզի արևելյան սահմանը Սյունքի հետ անցնում է Զանգեզուրի լեռնաշղթայի հյուսիսային բարձրադիր գագաթներով։ Վայոց ձորի մարզին բնորոշ են նաև երկրակեղևի սաստիկ ցնցումներ, որի անխոս վկաններն են 735 թ. ավերված Մոզ քաղաքի ավերակները։ Նշենք, որ ըստ պատմական աղբյուրների Մոզ քաղաքը կործանվել է հրաբխի ժայթքումից և երկրաշարժից։

Կլիման աչքի է ընկնում չորությամբ։ Տեղումների քանակը ըստ բարձրության տատանվում է 300-800 մմ, համեմատաբար մեղմ ամառներ լինում են լեռների բարձրադիր հատվածներում։ Բնական հիմնական լանդլաֆտները կիսաանապատներն ու տափաստաններն են։ Տիրապետում են լեռնաշագանակագույն և մարգագետնատափաստանային հողերը։ Մարզի տարածքում հատնաբերվել են պղնձի, տուֆի, մարմարի, կրաքարի, կավի, ավազի, բազալտի, գրանիտի, ֆելզիտի, (Մարտիրոսի ֆելզիտը), կվարցային ավազի և հանքային ջրերի մեծ պաշարներ։ Սակայն մետաղական նշանակության պաշարը դեռ չեն շահագործվել։

Բուսական և կենդանական աշխարհը

Վայոց ձորի մարզի բուսական աշխարհի տեսակային կազմը հարուստ է։ Այստեղ հաշվվում է գրեթե 1650 բուսատեսակ, որոնցից 1500 տեսակը խոտաբույսեր են, որոնց մեջ գերակշռում են դեղաբույսերը։ Մարզն աղքատ է անտառներով (տարածքի 1.6% կամ 3700 հա)։ Սակայն անտառի կազմի մեջ մտնող 150 ծառատեսակները մեծամասամբ արժեքավոր են` հազվագյուտ ու էնդեմիկ տեսակներ են։ Դրանց մեջ կան հատուկ պահպանվող տարածքներ` Հերհերի գիհու նոսրանտառային և Ջերմուկի անտառային արգելավայրերը։ Բնական պայմանների բազմազանությամբ է պայմանավորած նաև հարուստ կենդանական աշխարհի գոյությունը։ ՀՀ–ում գրանցված 460 տեսակի կենդանիներից 225-ը հանդիպում են Վայոց ձորի մարզում։ Դրանցից են բեզոարյան այծը, վայրի ոչխարը` (մուֆլոնը), վայրի խոզը, գորշ արջը, աղվեսը, գայլը, նապաստակը, թռչուններից` լորը, քարակաքավը, անգղերը, արծիվները, ձկնատեսակներից` կարմրախայտը, բեղլուն, կողակը։ Հաճախակի հանդիպում են նաեւ թունավոր օձեր`հայկական իժ, գյուրզա։
Ինչպես բույսերի, այնպես էլ կենդանիների շատ տեսակներ գրանցված են Կարմիր գրքում։ Կենդանիների պահպանման նպատակով ստեղծվել են արգելավայրեր։ Վայոց ձորի մարզում աճում են ծիրանի, բալի, տանձի, դեղձի, խնձորի, խաղողի, սալորի, սերկևիլի, փշատի, ընկույզի բազմաթիվ տեսակներ, բազմաթիվ հատապտուղներ։

Աղբյուրը՝ http://vdzor.gov.am

Արշավներ Հայաստանում

Քասաղի կիրճը բնապատմական բնության հուշարձան է Հայաստանի Հանրապետությունում: Բնության հուշարձանը գտնվում է Արագածոտնի մարզում։ Այն գրանցված է Հայաստանի Հանրապետության Բնապահպանության նախարարության բնության պետական հուշարձանների ցանկում, ներառվել է 2008 թվականի օգոստոսի 14-ին ընդունված «Հայաստանի Հանրապետության բնության հուշարձանների ցանկը հաստատելու մասին» ՀՀ Կառավարության որոշման համաձայն:

Քասաղի կիրճ. ընդհանուր բնութագիր

Կիրճն ունի 100 մ խորություն:  Վերին հատվածի չոր բնապատկերը ներքևում արագորեն փոխակերպվում է անտառաշերտի, ինչը էկոհամակարգի բազմազանության վկայությունն է: Այս տեղանքը հատկապես գրավում է գետնիվեր արշավի սիրահարներին:
Դեպի կիրճ տանող ճանապահին երևում են Աշտարակի բաղնիքները (18-19 դդ.)` գմբեթանման ծածկով շինություններ, որոնք  ժամանակին ակտիվորեն գործել են` օգտագործելով  ձորի  տաք հանքային աղբյուրները:

Քասաղ գետի վրայով անցնում է միջնադարյան կամուրջը (1661 թ.): Այդ սև ու սպիտակ քարերի համադրությամբ կառույցը ժամանակին ապահովում էր Արարատյան դաշտի և  Հայաստանի հյուսիսային շրջանների միջև ողջ  հաղորդակցությունը:  Առանձնանում է իր եռաթռիչք հորիվածքով: Կամուրջը գտնվում է ռազմավարական տեսանկյունից կարևոր տեղանքում, ինչի մասին է վկայում վերևից բացվող տեսարանը: Շրջակայքում երևում են  բարձրաբերձ անառիկ ժայռեր, իսկ վերևում պահպանվել են  ուրարտական ամրոցի քարե մնացորդները: Ունենալով իշխող դիրք շրջակայքի նկատմամբ` ուրարտական ամրոցը  հազարամյակներ շարունակ բարձրունքից հսկել է շրջակա տարածքը:
Ամրոցից ներքև երևում է ոչ այնքան ուշագրավ, սակայն կարևոր մի շինություն` Ք.ա. 7-րդ  դարում  կառուցված ուրարտական ջրանցքը, որը ավելի քան 2600 տարի լեռնային սառնորակ ջուրը հասցնում էր Աշտարակի հողատարածքներ: Ջրանցքը ուրարտացիների ինժեներական մտքի նվաճումներից է:  Ոմանք այն համարում են  Շամիրամի ջրանցքի մի հատվածը` կառուցված առասպելական Շամիրամի կողմից, որով սնուցում էր Վանը շրջապատող հողատարածքները: Չի բացառվում, որ  այստեղ ժամանակին եղել են ավելի վաղ շրջանում կառուցված ոռոգման  ջրանցքներ, ընտանի ցորենի արտեր և այլ մշակովի  տարածքներ, որոնք յուրացվել են  ուրարտացիներից 5000 (կամ ավելի) տարիներ առաջ: Ներկայիս կառույցը, սակայն, վերագրվում է ուրարտական ժամանակաշրջանին, իսկ ժամանակակից ջրանցքը նույն ճանապարհով է անցնում:
Անմիջապես կամրջի հարևանությամբ  է գտնվում Աշտարակի ջրաղացի միջնադարյան, երկար, ցածր քարե կառույցը, որը վերանորոգվել է և կարճ ժամանակ բացօթյա ազգագրական, գյուղի գլխավոր շինությունն է եղել: Թեև ջրաղացն այժմ չի գործում, սակայն շարունակում է  հատուկ  շունչ  հաղորդել այս  տարածքներին:  Ջրաղացից գեղատեսիլ տեսարան է բացվում դեպի գետը և կիրճը:

Սուրբ Սարգիս եկեղեցի

Վերևում` ժայռի հակառակ կողմում, գտնվում է փոքրիկ, բայց տպավորիչ Սբ. Սարգիս եկեղեցին (19 դ.), որը շատ  զբոսաշրջիկներ հաճախ  սխալմամբ  շփոթում են Կարմրավորի հետ: Եկեղեցին շատ փոքր է, ասես մատուռ է հիշեցնում: Կառուցված է նույն ոճով, ինչ Կարմրավորը` առանց հարդարանքի և պարզ ձևերով: Արտաքին պատերը կերտված են կարմիր տուֆից: Սբ. Սարգիսը տեղացիների սիրելի աղոթատեղին է: Այն նաև  ծառայում է որպես  մատաղատեղի: Եկեղեցուն մոտ գտնվող անմշակ քարից  պատը հարդարված  է  կենդանիների  և տարածքում հայտաբերված  ժայռապատկերների  պատկերներով:
Եկեղեցին գտնվում է ձորի եզրին, որտեղից գեղեցիկ տեսարան է բացվում դեպի երեք եկեղեցիները՝ Կարմրավորը, Սպիտատկավորը և Ծիրանավորը: Այս երեք եկեղեցիների առաջացման մասին հին ավանդություն գոյություն ունի. աշտարակում ապրող երեք քույրեր սիրահարվում են Սարգիս անունով մի երիտասարդի: Ավագ երկու քույրերը որոշում են իրենց զոհաբերել՝ կրտսերին երջանկություն պարգևելու համար և ծիրանագույն ու կարմիր զգեստ հագնելով իրենց նետում են անդնախոր ձորը: Այս լուրն իմանալով, իրենց փոքր քույրը սպիտակ զգեստ հագնելով, իրեն ևս ձորն է նետում, իսկ Սարգիսը այս դառը վշտից դառնում է ճգնավոր: Հետագայում ձորի եզրին երեք եկեղեցիներ են հայտնվում՝ Կարմրավորը, Ծիրանավորը և Սպիտակավորը:

Սաղմոսավանք

Սաղմոսավանքը միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր մշակութային ու հոգևոր կենտրոններից է։ Նրա գեղակերտ ու երկնասլաց վանական համալիրը համանուն գյուղի արեւելյան մասում է, Քասախ գետի կիրճի աջ եզրին, 1620 մ բարձրության սարավույթ տեղանքում։ Քասախի կիրճը այստեղ ունի ամենամեծ խորությունը՝ 180 մ։
Ըստ ավանդության, Սաղմոսավանքը հիմնադրել է Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը, երբ թողել է Ամենայն Հայոց Հայրապետական աթոռը։ Նա ճգնել է Արագած լեռան լանջերին եւ ձմռան ցրտաշունչ եղանակին իջել Քասախի կիրճը։ Եվ այստեղ կառուցել է երկու անապատ, մեկը՝ կիրճում, որ անվանվել է Լուսավորչի անապատ, մյուսը կիրճի եզրին, եւ քանի որ վերջինում մշտապես պարապում էին սաղմոսերգությամբ, այն կոչվեց Սաղմոսաց անապատ։ Սաղմոսը հոգեւոր երգ է, քնարական բանաստեղծություն։

Սաղմոսավանքը պատմական աղբյուրներում, սակայն, հիշատակվում է սկսած 12-րդ դարի վերջին քառորդից, երբ Քասախի կիրճում, գետի ձախ ափին, վերոհիշյալ անապատում, Հովհաննես Մունջ վարդապետը, վերակառուցելով շինությունը, այն դարձրել է գրչության կենտրոն։ Այդ վիմափոր անապատում Մարկոս եւ Մխիթար եղբայրները 1185-88թթ. ընդօրինակել են «Ճառընտիր», իսկ 1194-95թթ. Կյուրեղ Երուսաղեմացու «Կոչումն ընծայութեան» ձեռագիրը, որի բնագիր օրինակը բերվել էր Անիի Մայր տաճարից։

Սաղմոսավանքի անապատը գտնվում է վանքից հարավ եւ բաղկացած է ժայռափոր երկհարկ կառուցվածքներից։ Սաղմոսավանքի գլխավոր եկեղեցին՝ Սբ Սիոնը (Կաթողիկե) կառուցվել է 1215թ. Արագածոտնի իշխանաց իշխան Վաչե Վաչուտյանի եւ իր կնոջ Մամախաթունի միջոցներով ու հովանավորությամբ։ Եկեղեցին գմբեթավոր է, արտաքինից ուղղանկյուն հատակագծով, ներսից խաչաձեւ, անկյուններում կրկնահարկ խորաններով։ Սրբատաշ տուֆից կառուցված տաճարը լուսավորում են թմբուկի ու ճակատների 16 մեծ ու փոքր պատուհանները։

Սաղմոսավանք համալիրի գավիթը, որը արեւելքից կից է գլխավոր եկեղեցուն, նույնպես կառուցել է Վաչե իշխանը։ Այն ուղղանկյուն-քառանկյունի հատակագծով ու թաղակապ կենտրոնական երդիկով շինություն է։ 1235թ. Վաչե իշխանի որդի Քուրդ իշխանը Սբ Սիոն եկեղեցու հարավային մասում կառուցում է Սբ Աստվածածին փոքրիկ եկեղեցին, իսկ 1255թ. իր կնոջ՝ Խորիշահի հետ միասին գրատունը՝ որը հուշարձանախմբին կից է հարավից։ Գրատունը դեռեւս 10-րդ դարում հայ ճարտարապետների մշակած խաչաձեւ կամարներով, անսյուն ծածկով աշխարհիկ շինության ինքնատիպ օրինակ է։ Գրատունն ունեցել է հարուստ մատենադարան։ 13-րդ դարի վերջին այստեղ պահվել է մոտ 120 ձեռագիր, որի ցանկը 1912թ. կիրճի քարանձավներից մեկում հայտնաբերել է Խաչիկ վարդապետ Դադյանը։
13-րդ դարը Սաղմոսավանքի ամենաբեղուն ժամանակաշրջանն է։ Այդ է պատճառը, որ պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին վանքը դասել է հայկական ամենանշանավոր ութ մենաստանների շարքում։ 1267թ. Սաղմոսավանք է եկել հանրահայտ Վարդան Արեւելցին, 1278թ. այստեղ գործել է Տիրատուր կրոնավորը, 1309թ.՝ Թադեւոս քահանան, իսկ 1311թ. վանքի առաջնորդն է Հակոբ րաբունապետը։ Ամենանշանավոր գործիչը Գրիգոր վարդապետ Ականատեսն էր, որը մասնակցել է վանքի շինությանը, ջուր անցկացրել Աշտարակ եւ այլն։ Վանքի հնագույն, նկարազարդ կոնդակում նշված է, որ Սաղմոսավանքում է եղել այդ սուրբ վարդապետի գերեզմանը։ 15-րդ դարը նշանավորվում է վանքի բուռն մշակութային գործունեությամբ, երբ այստեղ է գալիս Հակոբ Սաղմոսավանքցին, որը 20 տարի ուսանել էր Հովհաննես Որոտնեցուն։ 1413թ. Սաղմոսավանքում գործել են Մկրտիչ Եղեգեցին, 1436թ.՝ Կարապետ Գրիչը, 1496թ.՝ Հովհաննես աբեղան եւ ուրիշներ։

17-րդ դարում վանքում գործել է անապատական (ճգնավորական) կյանքի հիմնադիր Սարգիս Արենեցին, որի մասին ընդարձակ տեղեկություններ է հաղորդում Առաքել Դավրիժեցին։ Սարգսի վանահայրության ժամանակ Սաղմոսավանք է այցելում ժամանակագիր Գրիգոր Դարանաղցին։ Իսկ 1637թ. Հովհաննավանքից այստեղ է գալիս Հովհաննես եպիսկոպոս Կարբեցին։ Նա դարաշրջանի խոշոր հոգեւոր գործիչներից էր։ Հետագայում տեղի առաջնորդ է դառնում Հովհաննեսի եղբորորդին՝ Գաբրիել վարդապետը, որի օրոք վանքը ծաղկուն եւ բարգավաճ էր։ Նա 1669թ. նորոգում է գրատունը։ 18-րդ դարի սկզբում վանքի առաջնորդը Հովասափ վարդապետ Կարբեցին էր, իսկ 1736-42թթ.՝ Ավետիք վարդապետը։
Սաղմոսավանքը անշքանում է 18-րդ դարի երկրորդ կեսից եւ կիսավեր վիճակով հասնում մեր ժամանակները։ 1890թ. այստեղ նորոգումներ է կատարել Խրիմյան Հայրիկը։ Այժմ վանքը լիովին վերանորոգված է։ Գյուղի ներկայիս բնակիչները այստեղ են գաղթել 1830 թվականին՝ Կարսից։ Ներկայումս գյուղն ունի շուրջ 300 բնակիչ։

Հովհաննավանք

Քասաղ գետի կիրճի աջ եզրին, բարձր ու գեղատեսիլ վայրում վեր է խոյանում Հովհաննավանքը: Վանքը նվիրված է Հովհաննես Մկրտչին: Պատմականորեն վանքը մտնում է Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Արագածոտն գավառի մեջ:
Կառուցվել է 4-13-րդ դարերում։ Ավանդությունը, սակայն, դրա հիմնադրումը վերագրում է Գրիգոր Լուսավորչին (3-4-րդ դարեր։ Սկզբում ոմն վանահոր՝ Սյուղի անունով կոչվել է Սյուղի կամ Սովի վանք, իսկ ժողովուրդը կոչել է Հաննավանք։ Առաքել Դավրիժեցու (17-րդ դար) վկայությամբ՝ Հովհաննավանք է կոչվել վանքի առաջնորդ Հովհաննի անունով, որին Ղազար Փարպեցին իր փոխարեն կարգել էր վանքի առաջնորդ։

Վանքի հնագույն կառույցը 5-րդ դարի գործ է, այն միանավ բազիլիկ է, որի փայտե ծածկ 6-րդ դարում փոխարինվել է քարե թաղածածկ տանիքով։ Այս եկեղեցին պահպանվել էր կիսավեր վիճակում։ Գլխավոր տաճարը կառուցվել է 1216-1221 թվականներին իշխան Վաչե Վաչուտյանի հրամանով, գավիթը ավելացրել է Վաչեի որդին՝ Քուրդը՝ 1250 թվականին։ 6-րդ դարից արդեն Հովհաննավանք հիշատակվում է իբրև դպրատունը և այլ շինություններ։ Շուրջը կան գերեզմաններ։ Հովհաննավանք տարբեր ժամանակներում ունեցել է ընդարձակ վարելահողեր, այգիներ, արոտավայրեր, ձիթհանք, ջրաղացներ ու գյուղեր։ Շինությունների պատերին կան 13-18-րդ դարերի հայերեն բազմաթիվ վիմագիր արձանագրություններ, որոնք վերաբերվում են վանքի կառուցումներին, վերանորոգումներին և նվիրատվություններին։

Հովհաննավանքը հայ գրչության նշանավոր կենտրոն է եղել, ունեցել հարուստ մատենադարան։ Այստեղ գրված ձեռագրերից մի քանիսը պահպանվել են։ 17-րդ դարում այստեղ ապրել ու ստեղծագործել է պատմիչ Զաքարիա սարգավագ Քանաքեռցին, որը և գրել Է Հովհաննավանքի պատմությունը։ Հովհաննավանքը գործունեությունը դադարել է 19-րդ դարի սկզբներից:

Կարդացեք նաև

Արագած՝ ՀՀ ամենաբարձր լեռը

Արագածը լեռնազանգված է Հայաստանի Հանրապետության արևմուտքում՝ Արարատյան ու Շիրակի դաշտերի, Ախուրյան և Քասաղ գետերի միջև: Այն Հայկական լեռնաշխարհի չորրորդ (Մասիսից, Սաբալանից, Ջիլոյից հետո) և ՀՀ ամենաբարձր լեռն է: Գագաթն ունի 4 սուր կատարներ, որոնցից ամենաբարձրը Հյուսիսայինն է` 4090,1 մ: Արևմտյանը` 3995,3 մ, Արևելյանը` 3908,2 մ, իսկ Հարավայինը` 3887,8 մ:

Արագածի անվանումը, ըստ ավանդության, ծագել է Արա աստծո անունից ու Արագած բառը վերծանվում է այսպես` Արա + գահ = Արայի գահ: Արագածի անվան ծագումը կապում են նաև Հայկի որդի Արամանյակի հետ:

Արագածի լանջերին պահպանվել են հին մշակույթի, ոռոգման հնագույն ցանցի հետքեր, ակունքներին կանգնեցված և ջրի պաշտամունքը խորհրդանշող «վիշապ» կոչվող ձկնակերպ կոթողներ, միջնադարյան ճարտարապետության ուշագրավ կառույցներ (Ամբերդ, Բյուրական և այլն):

Արագածը հայ ժողովրդի ամենասիրված լեռներից է

Բնությունն այստեղ արտասովոր գեղեցիկ է: Լեռնազանգվածը հարուստ է խոտհարքներով և ալպյան փարթամ մարգագետիններով, որտեղ տարածված են անուշահոտ ծաղիկներ (մանուշակ, վայրի շուշան, կակաչ, զանգակածաղիկ և այլն): Պատմիչները վկայում են, որ հնում Արագածը ծածկված է եղել փարթամ անտառներով, որտեղ ապրել են վայրի կենդանիներ: Մաքուր ու զովաշունչ օդը, առվակները, մարգագետիններն ու բազմերանգ ծաղիկներն ամռան ամիսներին իրենց գիրկն են կանչում զբոսաշրջիկներին ու հովեկներին, ալպինիզմի սիրահարներին: Իրենց ստեղծագործություններում Արագածը գովերգել են հայ պատմիչները, նկարիչները, բանաստեղծները, երաժիշտները (Ղ. Ալիշան, Կոմիտաս, Հ. Թումանյան, Ե. Չարենց, Մ. Սարյան, Ավ. Իսահակյան և այլն):

Շարունակությունը կարդալու համար անցեք հետևյալ հղումով՝ Արագած լեռ