Զորաց քարեր հայտնի մեգալիթյան կառույցը գտնվում է Սյունիքի մարզի Սիսիան քաղաքի մոտ: Այն կարելի է համարել Հայաստանում գտնվող այն եզակի պատմամշակութային կառույցներից, որի շուրջ պտտվում են բազմաթիվ վարկածներ: Չնայած հետազոտվող տարածքը նույնն է և տարբեր հետազոտողների մոտ որոշ հետևություններ համընկնում են, սակայն հակասություններն առավել շատ են:
Զորաց քարեր
Անվան ծագումը
Հնարավորինս անաչառ լինելու նպատակով, մենք որոշել ենք մեգալիթյան կառույցը ներկայացնել չեզոք, և տեղացիների համար առավել հայտնի, «Զորաց քարեր» անվամբ, սակայն չենք կարող չնշել, որ Հայաստանի կառավարության 2004թ. հուլիսի 29-ի N 1095 որոշման համաձայն, հուշարձանը կոչել են «Քարահունջ», ավելին՝ հուշարձանը պետական որոշմամբ հաստատված է որպես աստղադիտարան: Պետական որոշումը հաստատվել է 1990-ականների հետազոտող ակադեմիկոս Պարիս Հերունու կատարած պեղումների արդյունքում:
Նա իր՝ «Հայերը և հնագույն Հայաստանը» գրքում նշում է, որ հուշարձանից 29 կմ դեպի արևելք՝ Գորիս քաղաքի մոտակայքում, գտնվում է մի գյուղ՝ Քարահունջ անվամբ: Իսկ մեգալիթյան կառույցից 80-90 կմ դեպի հյուսիս-արևելք՝ Արցախում, ևս, գտնվում է Քարահունջ անվամբ գյուղ: Ստ. Օրբելյանի «Սյունիքի պատմությունը» գրքում հանդիպում ենք Սիսիան քաղաքի մոտ գտնվող մի բնակավայրի, որն ըստ պատմիչի, կրում էր «Քարունջ» անվանումը, որը նշանակում էր «քարե գանձ» կամ «հիմնաքարեր»:
Զորաց քարեր
Այս գյուղերի անուները հիմք ընդունելով, Պարիս Հերունին առաջարկում է հուշարձանը կոչել «Քարահունջ»՝ մեկնաբանելով, որ հայերենում «հունջ» նշանակում է «հունչ», «ձայն», «արձագանք», և «Քարահունջը» բացատրում որպես «Խոսող քարեր»:
Զորաց քարեր անվանումից բացի, տեղացիների շրջանակներում, հուշարձանը հայտնի է նաև Ցից-ցից կամ Դիք-դիք քարեր անուններով:
Ավանդություն
Ավանդության համաձայն քարակույտերի տակ թաղված են զորավարների, իսկ ուղղահայաց քարերի տակ՝ զինվորների դիակները: Դրա համար էլ այդ գերեզմանները կոչվում են «Զորքի քար», «Զորաց քարեր»:
Մյուս վարկածի համաձայն՝ հուշարձանի անվանումը՝ «Զորաց քարեր»՝ տեսքից բխող լեզվական փոխաբերություն է՝ որպես կանգնած մարդկանց խումբ կամ զորախումբ:
Հնագիտական պեղումներ
Զորաց քարերի տարածքն առաջին անգամ՝ 1984թ., ուսումնասիրել է հնագետ Օ. Խնկիկյանը՝ առաջ քաշելով հուշարձանի՝ աստղադիտարան լինելու վարկածը:
Զորաց քարեր
Այնուհետև՝ 1994-1997թթ., 1999թ. և 2001թ.-ին տարածքում պեղումներ է իրականացրել Պարիս Հերունին՝ իր արշավախմբի հետ միասին՝ առաջ քաշելով հուշարձանի հնարավոր երեք ֆունկցիաները: Ըստ նրա, Զորաց քարեր հուշարձանն, առաջին հերթին եղել է հեթանոսական Հայաստանի Ար(Արև) գլխավոր աստծո, և նրա օգնական՝ գրի, գիտության և արվեստի հովանավոր Տիր աստծո նվիրված տաճարը: Այն եղել է հզոր և զարգացած աստղադիտարան, նաև համալսարան:
1995թ. հուշարձանը ուսումնասիրել է շվեյցարացի գիտնական, գիտությունների դոկտոր Հ. Պ. Կլայները, իսկ 2001թ.-ին՝ Եվրասիական աստղագիտական միության նախագահ, ռուս պրոֆեսոր Ն․Գ․Բոչկարյովը՝ իր երկու ասպիրանտների հետ: Նրանք, ինչպես որ Օ. Խնկիկյանը, Պ. Հերունին, Կլայները եկան այն եզրակացության, որ Զորաց քարեր հուշարձանը 7500 տարեկան է և հանդիսանում է աշխարհում առաջին և հնագույն աստղադիտարանը:
Զորաց քարեր
Արդեն 2014թ.-ից հուշարձանի տարածքում հնագիտական պեղումներ է իրականացրել պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Աշոտ Փիլիպոսյանը՝ առաջ քաշելով հուշարձանի՝ դամբարանադաշտ լինելու վարկածը, միաժամանակ հերքելով Զորաց քարեր մեգալիթյան կառույցի՝ աստղադիտարան լինելու վարկածը:
Վարկածները
Ձեզ ենք ներկայացնում երկու հետազոտողների՝ Պարիս Հերունու և Աշոտ Փիլիպոսյանի հետազոտությունների արդյունքները: Նշենք, որ Պարիս Հերունին, Զորաց քարերի կատարած հետազոտությունների արդյունքներն, ամփոփել է «Հայերը և հնագույն Հայաստանը» գրքում: Հոդվածում, նրա անձի և վարկածի մասին ողջ տեղեկությունը հիմնված է նրա գրքի վրա:
Զորաց քարեր
Իսկ Աշոտ Փիլիպոսյանի վարկածի մասին ինֆորմացիան մեկտեղել ենք նրա տված հարցազրույցներից:
Զորաց քարեր. աստղադիտարան
«Հայեր և հնագույն Հայաստանը» գրքում Պարիս Հերունին նշում է, որ 1994թ. սկսած իր հնագիտական պեղումները նա սկզբնական շրջանում իրականացրել է հատկապես Արևադարձի և Գիշերահավասարի օրերին: Պեղումների արդյունքում կազմվել է տարածքի քարտեզը և 223 քարերից բաղկացած կատալոգը, որտեղ մանրամասն ներկայացված է քարերի ընդհանուր նկարագրությունը՝ չափսերը, քարերի ներկայիս վիճակը: Ի դեպ, բոլոր քարերը համարակալված են:
Ըստ նրա, Զորաց քարեր հուշարձանը բաղկացած է կենտրոնական շրջանից, հյուսիսային և հարավային թևերից, հյուսիս-արևելյան քարուղուց և առանձին տեղակայված քարերից: Պարիս Հերունին նշում է, որ քարերը բերվել են Դարբ գետի ձորի քարահանքից՝ բազալտից են, յուրաքանչյուրը՝ 0.5-3մ բարձրության, կշռելով մինչև 10 տոննա: Քարերը ժամանակի ընթացքում ենթարկվել են էրոզիայի, ծածկված են մամուռով:
Զորաց քարեր
Քարերի մեծ մասը կանգուն վիճակում է և, չնայած հիմնականում ունեն մեկ անցք, սակայն հանդիպում են նաև այնպիսի քարեր, որոնք ունեն 2 անցք: Ըստ Պ. Հերունու, քարերի անցքերը գլխավոր վկայությունն են այն մասին, որ դրանք աստղադիտական գործիքներ են, որոնք հնարավորություն էին տալիս որոշելու նպատակակետի ճշգրտությունն ու կայունությունը՝ ուղղված լինելով իրական հորիզոնի տարբեր կետերի, երբեմն նաև հորիզոնից վեր՝ դեպի երկինք: Քարերի և առհասարակ հուշարձանի մասին առավել մանրամասն կարող եք ծանոթանալ Պ. Հերունու «Հայերը և հնագույն Հայաստանը» գրքում:
Զորաց քարեր. դամբարանադաշտ
Աշոտ Փիլիպոսյանի և նրա արշավախմբի պեղումները սկսվել են 2014թ.-ին: Ըստ նրա, «հուշարձանի հարավային հատվածը դամբանադաշտ է, հյուսիսային մասը՝ բնակավայր, որն էլ ունի պաշտպանական պարիսպ՝ իր որմնահեցերով, հետքերն էլ պահպանված են»:
2015-2016թթ. կատարվել է տարածքի չափագրում, տեղազննություն: Հնագիտական պեղումների ժամանակ՝ հուշարձանի արևմտյան կողմից դեպի դամբարանախուց տանող ստորգետնյա ճանապարհով բացվել է մի հետաքրքիր կառույց: Դամբարանախցի երկարությունը 7մ է, լայնությունը՝ 3մ:
Զորաց քարեր
Հնագետի խոսքերով տարածքում առնվազն 4 տարբեր շրջափուլերի բնորոշ թաղումներ են իրականացվել՝ մ.թ.ա. 5-14 – մ.թ.ա. 11-9-րդ դարերում: Ամենաստորին հատակից ստացված նյութը՝ բրոնզեդարյան գունազարդ խեցեղենի բեկորները թվագրվել են մ.թ.ա. 18-17-րդ դարեր՝ «Ամենայն հավանականությամբ, երբ կառուցել են դամբարանը, միջին բրոնզեդարյան դամբարանն արդեն եղել է, այն հիմնահողային է, հարթեցնելով դրա վրա կառուցել են քարաշար դամբարանախուցը, որն այսօր ունենք». նշում է հնագետը: Հայտնաբերվել են երեք մարդու գանգի մնացորդներ, խոշոր ու մանր եղջերավոր անասունների մի քանի արկղ ոսկորներ՝ թաղման ծեսի ժամանակ զոհաբերված կենդանիների մնացորդներ:
Զորաց քարեր
Որպես հակասություն այն վարկածի, որ անցքեր ունեցող քարերը եղել են աստղադիտարանի համար կարևոր «գործիքներ», հնագետը նշում է որ անցքավոր քարերը եղել են դամբարանի ծածկասալերը, իսկ անցքերը արվել են քարերի հեշտ տեղափոխման համար:
2019թ.հուլիսի 30-ին «Բնօրրան» պատմամշակութային հ/կ հանդես էր եկել նախաձեռնությամբ՝ միավորել Զորաց քարեր հուշարձանի շուրջ տարբեր կարծիքներ ունեցող կողմերին՝ Պ. Հերունու զարմուհի Ա. Սարգսյանին (Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարանի պրոֆեսոր) և Աշոտ Փիլիպոսյանին: Հանդես գալ ընդհանուր նպատակով՝ բացահայտել Անդրկովկասում իրապես եզակի հուշարձանը՝ առանց ժխտելու կամ հաստատելու այս կամ այն վարկածը: Երկու կողմերն էլ հույս ունեին, որ ապագա պեղումներին կմասնակցեն միջազգային փորձագետներ՝ գործընթացի օբյեկտիվ և թափանցիկ ընթացքի ապահովման համար:
Հոդվածը պատրաստելիս օգտվել ենք Պ. Հերունու «Հայերը և հնագույն Հայաստանը» և Արամ Ղանալանյանի «Ավանդապատում» գրքերից:
Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:
Բլոգ Հայաստանի մասին
Արթուր Զարբաբյան
/in Ակումբի անդամներ /by armeniangeographicԼեռներ բարձրանալու ցանկություն միշտ եմ ունեցել, բայց նաև վախեցել եմ դուրս գալ հարմավետությանս գոտուց։ Կարծում եմ սկսնակ արշավակնների, այդ թվում նաև ինձ մոտ, դա շատ վառ էր արտահայտված:
Առաջին արշավը՝ դեպի Սպիտակավոր
Մի ընկեր ունեմ, ով երբեմն արշավների էր մասնակցում։ Մի անգամ բարձրացել էր Խուստուփ լեռն ու ինձ հետ կիսվել իր ստացած տպավորություններով։ Նրա խոսքերն ինձ այնքան էին ոգևորել, որ ամեն օր հարցնում էի, թե երբ ենք միասին գնալու արշավ։
ArmGeo ակումբի անդամ՝ Արթուր Զարբաբյան
Հարցախեղդ անելն օգնեց, և վերջապես, որոշեցինք գնալ Վայոց ձոր՝ արշավ դեպի Սպիտակավոր։ Մայիս ամիսն էր, եղանակն օրվա ընթացքում անընդհատ փոփոխվում էր՝ դրանով իսկ ավելի տպավորիչ դարձնելով բնությունն ու իմ զգացողությունները։ Շատ տպավորիչ օր էր՝ լի վառ զգացողություններով։ Այդ օրվանից ստացած տպավորություններս հաստատեցին իմ այն միտքը, որ պետք է արշավեմ։
«… լեռներում ինձ երջանիկ եմ զգում»
Արշավներին մասնակցելուց հետո իմ մեջ պակասել է դժվարությունների առաջ կանգնելու վախը, հնարավորություն է տվել ծանոթանալ և շփվել հիանալի մարդկանց հետ։
ArmGeo ակումբի անդամ՝ Արթուր Զարբաբյան
Լեռների գագաթներից բացվող տեսարանից, արշավի ընթացքում հանդիպած երևույթներից ստացած տպավորություններն ինձ համար աննկարագրելի են: Լեռներում ես ոչինչ չեմ փնտրում՝ այնտեղ ինձ երջանիկ եմ զգում:
«Արցախի գյուղերով» նախագիծը
Չնայած ինձ համարում եմ սկսնակ արշավական, սակայն ինձ համար արդեն յուրահատուկ տեղ են զբաղեցնում «Արցախի գյուղերով» նախագծի շրջանակներում տեղի ունեցած արշավները։
ArmGeo ակումբի անդամ՝ Արթուր Զարբաբյան
Բայց նաև կարծում եմ, որ դեռ շատ ուղղություններ կան, որոնք պետք է հաղթահարեմ և բացահայտեմ ինձ համար: Իմ կարծիքով, արշավականները գրեթե նույն մտածելակերպն ունեցող հետաքրքիր մարդիկ են, որոնց հետ ընկերանալն առավել հեշտ է:
Ես՝ ArmGeo-ում
Առաջին արշավից հետո, այլևս չէր ստացվում ընկերոջս հետ գնալ արշավ, և ես կանգնել էի խնդրի առաջ։ Իսկ ի՞նչ է անում ծրագրավորողը, երբ կանգնում է խնդրի առաջ՝ իհարկե «Գուգլում» է։ Շատ քիչ փնտրտուքից հետո որոշեցի գնալ արշավ հենց ArmGeo-ի հետ։
ArmGeo ակումբի անդամ՝ Արթուր Զարբաբյան
Արդեն երկրորդ արշավից հետո հասկացա , որ սա այն խումբն է, որի հետ ցանկանում եմ արշավել։ Եվ ահա այդպես սկսվեց իմ ծանոթությունը հրաշալի մարդկանց հետ։
Կարծում եմ՝ միշտ պետք է ընդառաջ գնալ ցանկություններիդ, պետք է համաձարկություն գտնել քո վախերը հաղթահարելու համար՝ հնարավորություն ստանալով բացահայտել ինքդ քեզ և բնությունը:
Ուզո՞ւմ ես դառնալ ակումբի անդամներից մեկը: Միացի՛ր մեր արշավներին:
Մեր ակումբի անդամները
Դալար Չահարմահալի
Գևորգ Մովսիսյան
Աստղիկ Բաբալարյան
Թագուհի Մանուկյան
Նարե Մանուկյան
Լիլիթ Տոնոյան
Մարիամ Ղազարյան
Արթուր Զարբաբյան
Մերի Անտոնյան
Մարմաշենի վանք
/in Վանքեր և եկեղեցիներ /by armeniangeographicՄարմաշենի վանք վանական համալիրը գտնվում է Շիրակի մարզի Մարմաշեն գյուղից 2 կմ դեպի հարավ-արևմուտք: Տեղակայված է Ախուրյան գետի ձախ ափին: Մարմաշեն վանական համալիրը դարեր շարունակ եղել է Շիրակ գավառի զարգացած հոգևոր և մշակութային կենտրոններից մեկը: Կառուցվել է Վահրամ Պահլավունու օրոք. 10-րդ դարի կառույց է: Քանի որ Մարմաշենը եղել է Պահլավունիների տոհմային հանգստարանը, վանական համալիրը մեծապես հովանավորվել է նրանց կողմից:
Անվան ծագումը
Մարմաշեն վանական համալիրի անվան հետ կապված տարբերակները շատ են: Ղ. Ալիշան իր «Շիրակ» աշխատության մեջ գրում է, որ վանական համալիրն իր անունը ստացել է ճարտարապետի անունից, իսկ Ն. Ք. Նիկողոսյանը կարծում է, որ համալիրը կրում է սրբի անունը: Կան այլ կարծիքներ, որ անունն առաջացել է աբխազների թագուհի Մարիամի անունից՝ «Մարիամաշեն»: Չնայած կարծիքների բազմազանությանը, անպատասխան է մնում այն հարցը՝ վանական համալիրն են կոչել գյուղի անունով, թե հակառակը: Վկայություններում համալիրը հանդիպում է նաև «Մարիամ Նիշի» անունով:
Վանական համալիր
Մարմաշենի վանք վանական համալիրի մասին առաջին վկայություններն արել է պատմիչ, աշխարհագրագետ Ստեփանոս Ասողիկը 11-րդ դարում: Ըստ այդ վկայության՝ Մարմաշենը կառուցել է Գրիգոր Պահլավունու որդին՝ Վահրամ Պահլավունին (965-1045թթ.): Վկայելով այն մասին, որ վանական համալիրը եղել է 10-րդ դարի կառույց: Մարմաշեն վանական համալիրի մասին իրենց աշխատություններում հիշատակել են մի շարք պատմիչներ՝ Սամվել Անեցին, Կիրակոս Գանձակեցին, Վարդան Արևելցին, Մխիթար Այրիվանեցին:
Պատմություն
Մարմաշեն վանական համալիրը բազմիցս ենթարկվել է օտար նվաճողների հարձակումներին: Այն առաջին անգամ ավերածությունների է ենթարկվել 1064թ. սելջուկ-թուրքերի արշավանքների արդյունքում: Այս մասին վկայել է արաբ հեղինակ Իբն ալ-Ասիրը: Ավելի ուշ՝ 1225թ. վերանորոգվել է Պահլավունիների շնորհիվ:
Սակայն 1236թ. վանական համալիրը կրկին ենթարկվում է հարձակման՝ այս անգամ մոնղոլների արշավանքների ժամանակ: Այնուհետև, վանական համալիրը ավելի ու ավելի է կորցնում իր երբեմնի տեսքը:
Եվ միայն 19-րդ դարի 30-ականներին Ղարսի գաղթականները հաստատվում են այդ տարածքում և նրանց շնորհիվ վանական համալիրը փոքր-ինչ վերականգնվում է՝ դառնալով գյուղական եկեղեցի:
Ճարտարապետություն
Մարմաշենի վանք վանական համալիրը ի սկզբանե կազմված է եղել երկու խումբ վանքերից՝ Մեծ և Վերին, որոնք միավորել են Գրիգոր արքեպիսկոպոսի և Խարիփ Մագիստրոսի ջանքերով: Վանական համալիրի կառուցումն ընդհանուր տևել է 41տարի՝ 988-1029թթ.:
Մեծ վանքը շրջապատված է եղել պարսպապատով և իր մեջ ներառել է չորս եկեղեցի, գավիթ-ժամատուն, զանգակատուն և գերեզմանոց: Վերին վանքը գտնվում է Մեծ վանքից 200մ դեպի հյուսիս գտնվող բլրակի վրա, ինչի շնորհիվ էլ ստացել է իր անվանումը:
Մեծ վանք
Մեծ վանքի հատվածի գլխավոր եկեղեցին կոչվում է Կաթողիկե եկեղեցի, որը համալիրի գլխավոր և ամենամեծ եկեղեցին է: Համալիրի բոլոր շինությունները կառուցված են մեծ՝ մինչև 2 մ բարձրություն ունեցող, տուֆ քարերից: Ներսից՝ ավանդատները աստիճաններով միանում են բեմին :
Եկեղեցին ունի ճոխ արտաքին զարդարանք, որն առավել ընդգծուն են դարձնում հարավային, արևելյան և հյուսիսային պատերի երկուական խորշերը: Արտաքին զարդարանքում առանձնակի տեղ ունի 12 նիստերից բաղկացած թմբուկը, որի վեղարն ունի հովանոցի ձև: Ընդհանուր ճարտարապետական հորինվածքով Մարմաշեն վանական համալիրի Կաթողիկե եկեղեցին նմանեցնում են Անիի Մայր տաճարին:
Վանական համալիրի եկեղեցիները
Կաթողիկե եկեղեցուց 2,5 մ դեպի հյուսիս գտնվում է համալիրի մյուս եկեղեցին, որից պահպանվել են միայն հարավային և արևելյան պատերը, իսկ տանիքից միայն որոշ հատված: Չնայած այս եկեղեցին ավելի փոքր է, սակայն ճարտարապետական ձեռագրով և հորինվածքով կրկնում է Կաթողիկե եկեղեցուն:
Մյուս եկեղեցին կանգուն վիճակում է: Գտնվում է Կաթողիկե եկեղեցուց 11 մ դեպի հարավ: Այն, չնայած մոտ է տեղակայված նախորդ երկու եկեղեցիներին, սակայն ճարտարապետությամբ էապես տարբերվում է նրանցից՝ այն ունի առավել զուսպ, հավաքական տեսք:
Չորորդ եկեղեցին նույնպես տարբերվում է համալիրի մյուս եկեղեցիներից՝ այն արտաքինից ունի կլորավուն հորինվածք, իսկ ներսից՝ խաչաձև է: Եկեղեցուց պահպանվել են միայն հիմնապատից մի հատված և պատերի հիմնային շարվածքը: Առհասարակ կլորավուն հորինվածքով եկեղեցիներն այնքան էլ տարածված չեն եղել հայկական միւավայրում: Ըստ ուսումնասիրողների՝ այս եկեղեցին իր այդ ճարտարապետական հորինվածքով նման է Կարսի մարզի Խծկոնք գյուղի կլորավուն եկեղեցուն:
Զանգակատուն
Չնայած զանգակատնից պահպանվել են միայն հիմքի 2-4 շերտի քարերը, սակայն ուսումնասիրությունների արդյունքում որոշ մասնագետներ պնդում են, որ այն եղել է Պահլավունիների դամբարանը, սակայն մինչ օրս որևէ գերեզմանաքարի հետքեր չեն հայտնաբերվել: Ի դեպ, Մարմաշենի զանգակատան օրինակով է հետագայում կառուցվել Սանահինի զանգակատունը:
Վերին վանք
Վերին վանքը գտնվում է Մեծ վանքի հյուսիսային կողմում՝ Ախուրյան գետի աջ ափին բարձրացող բլրակի վրա: Այն բաղկացած է մեկ եկեղեցուց և գերեզմանոցից: Կան վարկածներ, որ եկեղեցին կառուցվել է Վահան Պահլավունու կնոջ՝ Սոփիայի մահից հետո՝ 1015թ.: Սակայն եկեղեցու կառուցումն ավարտվել է միայն 1029թ.: Վերին վանքի գերեզմանոցում բացի Սոփիայից, թաղված է եղել նաև Վահրամ Պահլավունու որդու՝ Ապուղամր Պահլավունու կինը: Սակայն նրանց տապանաքարերը դարերի ընթացքում ենթարկվել են ավերվածությունների:
Հատկանշական է, որ նրանց ամուսինները թաղվել են Մեծ վանքի գերեզմանոցում, ինչը թույլ է տալիս ենթադրել, որ տոհմի կանայք ունեցել են առանձին դամբարան: Չնայած այս երևույթը հայկական միջավայրում տարածված չի եղել, քանի որ ամուսիններին ընդունված էր թաղել մի գերեզմանատանը:
Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:
Վանքեր և եկեղեցիներ
Տեղերի վանք
Սբ․ Սիոն վանք
Գնդեվանք
Ցաղաց քար
Սևանավանք
Որոտնավանք
Հայրավանք
Զորաց եկեղեցի
Հաղարծին վանական համալիր
Աղջոց վանք
/in Վանքեր և եկեղեցիներ /by armeniangeographicԱվանդություն
Ավանդության համաձայն, Աղջոց վանքի կառուցումը եղել է Գ. Լուսավորչի մտահղացումն ու կյանքի է կոչվել նրա նախաձեռնությամբ: Աղջոց վանքը բազմիցս հիշատակվում է Հայսմավուրքներում՝ ծիսամատյաններում, ուր հավաքագրվում և ներկայացվում էին սրբերի կյանքն ու նահատակությունը:
Գրիգոր Խլաթեցու հեղինակած Հայսմավուրքում ներկայացվում է, թե երեք քահանաներ, ովքեր դարձել էին փախստական, գալիս են Գառնի: Նրանցից մեկը՝ Ստեփանոս քահանան, անցնում է Գառնիի լեռները և, այնտեղ, մեզ անհայտ պատճառներով, մահանում: Մյուս քահանան՝ Գրիգորը, այդտեղ կառուցում է վանք՝ ի հիշատակ քահանա Ստեփանոսի, և ըստ ավանդության, այդ օրվանից ի վեր վանքը կոչում են Աղջոց: Վանքը հայտնի է եղել նաև «Սբ. Ստեփանոս Աղջոց վանք», «Սբ. Ստեփանոս Սբ. Գրիգոր վանք» անուններով:
Աղջոց վանք
Քանզի հայերի մեջ տարածված է եղել սրբերի անուններով եկեղեցիների կառուցումը, չի բացառվում նաև, որ 4-րդ դարում Ստեփանոս քահանայի մասունքները երկար ժամանակ ամփոփված են եղել Աղջոց վանք համալիրում:
Պատմություն
Ավանդության համաձայն ստացվում է, որ Աղջոց վանքը կառուցվել է 4-րդ դարում, սակայն հասկանալի է, որ այսօր մեզ հասած Աղջոց վանքը 13-րդ դարում վերակառուցված համալիրն է: Վարդան Արևելյցու հիշատակության համաձայն, Աղջոց վանք վանական համալիրում պահվել է Ստեփանոս քահանայի և Գրիգոր Լուսավորչի որդու՝ Արստակեսի, Սուրբ աջերը:
13-րդ դարից մինչ 18-րդ դարը Աղջոց վանք վանական համալիրի մասին հիշատակություններ այլևս չկան, պատմիչները լռում են վանքի մասին: Արդեն 18-րդ դարում Միքայել Չամչյանն անդրադառնում է վանքին՝ հիշատակելով վերոնշյալ ավանդության մասին:
19-րդ դարում Սարգիս Ջալալյանցը գրում է, որ 17-րդ դարում Աղջոց վանքն ու Գեղարդը վնասվում են երկրաշարժից: Երկրաշարժից տուժել է հատկապես Աղջոց վանքի գավիթը և Պողոս-Պետրոս մատուռի ծածկը:
Ուսումնասիրություններ
Վանքն առաջին անգամ ուսումնասիրվել է Ցարական կայսրության ժամանակ: 1907-1908թթ. Մոսկովյան կայսերական ընկերության առաջարկով վանքը չափագրել, լուսանկարել են Վ. Սիսոևը, Տ. Վարդանյանը և Խաչիկ Դադյանցը: Այնուհետև 1918թ., վանքի քանդակագործական արվեստին անդրադարձել է պրոֆեսոր Ստրժիգովսկին իր՝ «Հայոց շինարարական արվեստն ու Եվրոպան» աշխատությունում:
Վանքի մասին մեզ հասած ծավալուն պատմական, ճարտարապետական, հոգևոր նկարագրի մասին տեղեկությունները հիմնված են գիտնական և կաթողիկոս Գարեգին Հովսեփյանի ուսումնասիրությունների վրա: Նա առաջինն էր, ով նշեց վանքի վերակառուցման հստակ տարեթիվը՝ 1212թ.: Ըստ նրա, վանքի վերկառուցումն ավարտվել է 1217թ: Սակայն կառուցման տարեթվի մասին կան նաև այլ վարկածներ:
ճարտարապետություն
Աղջոց վանք Սբ. Ստեփանոս վանական համալիրը կազմված է գլխավոր Սբ. Ստեփանոս եկեղեցուց, գավթից և Պողոս-Պետրոս մատուռից: Ամբողջ վանական համալիրը կառուցված է բազալտե սալիկներից և խճկարային միջուկից: Ներկայումս վանական համալիրից մնացել են միայն ավերակներ: Սակայն մինչ օրս կարելի է նկատել, որ վանական համալիրը զարդարված է եղել բազմաթիվ պատկերաքանդակներով՝ բուսական, կենդանական պատկերներով: Համալիրի բոլոր կառույցներն ունեցել են ներքին և արտաքին, որոշ հատվածներում զուսպ, սակայն հիմնականում խիտ զարդարանք:
Սբ. Ստեփանոս եկեղեցի
Եկեղեցին արտաքինից ունի ուղղանկյուն տեսք, իսկ հատակագիծը՝ ներգծած խաչի: Եկեղեցու չորս անկյուններոմ եղել են մեկական սենյակներ, որոնք, ամենայն հավանականությամբ, ծառայել են որպես ավանդատներ: Եկեղեցու բեմը կազմված է եղել տասնվեց նախշազարդ սալիկներից, որոնց վրա՝ ութանկյուն աստղերի մեջ քանդակված են թռչուններ, վարդյակներ:
Պողոս-Պետրոս մատուռ
Մատուռը գտնվում է Սբ. Ստեփանոս եկեղեցու հյուսիսային հատվածում: Վանական համալիրի կառույցներից մատուռն ամենավատն է պահպանվել: Նկատելի են միայն պատերի ավերակները 1-1,5 մ բարձրությամբ:
Անվան հետ կապված՝ մատուռի հյուսիսային մուտքի մոտ գտնվում են Պողոս և Պետրոս առաքյալների հարթաքանդակները: Հյուսիսային մուտքը երկու կողմերից զարդարված է պատերում ագուցված խաչքարերով: Մյուս՝ աբսիդից բացվող մուտքը, ի տարբերություն, հյուսիսային մուտքի, զուրկ է զարդարանքից:
Գավիթ
Գավիթը կառուցվել է Սբ. Ստեփանոս եկեղեցուց մոտավորապես մեկ ու կես տասնամյակ հետո: Ըստ Գ. Հովսեփյանի, գավթի կառուցումը սկսվել է 1222թ.-ից ոչ շուտ և ավարտվել 10-12 տարի հետո՝ 1234թ.:
Գավիթը տեղակայված է եկեղեցու արևմտյան հատվածում: Հատակագիծը ուղղանկյուն է՝ նախկինում ունենալով երկու մուտք՝ հյուսիսային և արևտմյան կողմերից: Արևմտյան մուտքը բացվում էր դեպի ժայռի եզրը, որտեղից երևում էին մոտակա հովիտն ու շրջակա լեռները: Հյուսիսային կողմի մուտքի մասին է վկայում կիսով չափ կանգուն կամարը: Գավթից պահպանվել են միայն հարավային և հյուսիսային պատերը:
Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:
Մեր արշավները
Արշավ Քարինջից Ակներ
Հերհերի հրաշալիքները
Արշավ Շամլուղից Ախթալա
Արշավ դեպի Խոսրովի արգելոցի ջրվեժներ
Վերելք Դիմաց լեռ
Արշավ դեպի Գողթանիկի ջրվեժ
Վերելք Պապաքի սար և Մոխրասար
Արշավ դեպի Գութանասար
Վերելք Ապակեքար լեռ
Սրասար
/in Լեռնագրություն /by armeniangeographicՍրասար լեռը գտնվում է Գեղարքունիքի մարզում՝ Ծափաթաղ և Փամբակ գյուղերի միջև։ Սևանի լեռնաշղթային բարձր լեռներից՝ 2788 մետր է: Սրասար լեռան գագաթից բացվում է տեսարան դեպի Սևանա լիճն ու Սևանի լեռնաշղթայի մյուս բարձր գագաթները։
Մեր արշավները
Արշավ Քարինջից Ակներ
Հերհերի հրաշալիքները
Արշավ Շամլուղից Ախթալա
Արշավ դեպի Խոսրովի արգելոցի ջրվեժներ
Վերելք Դիմաց լեռ
Արշավ դեպի Գողթանիկի ջրվեժ
Վերելք Պապաքի սար և Մոխրասար
Արշավ դեպի Գութանասար
Վերելք Ապակեքար լեռ
Նոր Վարագավանք
/in Վանքեր և եկեղեցիներ /by armeniangeographicՆոր Վարագավանք վանական համալիրը գտնվում է Տավուշի մարզի Հասանի-Ջուր գետակի ձորում՝ Վարագավան գյուղի մոտակայքում: Տեղակայված է բարձր ժայռի վրա և շրջապատված է անտառածածկ լեռներով: Մեզ հասած արձանագրությունների համաձայն, վանական համալիրը 12-րդ դարի կառույց է՝ 1193թ. լինելով Կյուրիկյան-Բագրատունիների վանքն ու պանթեոնը:
Անվան ծագում
Նոր Վարագավանք անվանումը վանական համալիրը ստացել է ավելի ուշ՝ 13-րդ դարում: Ի սկզբանե վանական համալիրը կոչել են Անապատ: Եվ այդ անունով է համալիրը հիշատակվում վիմական աղբյուրներում, ինչպես նաև պատմագիրներ Կիրակոս Գանձակեցու և Վարդան Վարդապետի աշխատություններում:
Ի տարբերություն վիմական և պատմական աղբյուրների, նոր գրականության մեջ ի հայտ է գալիս «Վարագա» անունը: Այն ուղղակիորեն կապված է եղել Վասպուրականի Վարագա վանքից Անապատ փոխադրած մասունքների հետ՝ Սբ. Խարափայտի կտորը (Սբ. Նշան): 1213թ. Վարագա վանքի հոգևոր առաջնորդ Ղուկասը՝ մոնղոլների հարձակումներից և վանքն ավերելուց հետո, ստիպված է լինում լքել վանքը և մասունքները հասցնել Անապատ:
Ըստ նրա հիշատակություննեերի, մասունքներն Անապատ բերելուց հետո, Անապատ վանական համալիրն անվանափոխում են և կոչում «Նոր Վարագ»: Այստեից էլ ձևավորվում է վանական համալիրի մերօրյա անվանումը՝ Նոր Վարագավանք: Վանական համալիրը հայտնի է եղել նաև «Վարագա Սբ. Նշան», «Ուխտն Վարագ», «Վարագա վանք» անուններով:
Ճարտարապետություն
Վարագավանք վանական համալիրի գլխավոր հուշարձանախումբը բաղկացած է անապատից, Աստվածածին կաթողիկե եկեղեցուց և ժամատնից: Գրեթե բոլոր շինությունները կառուցված են դեղնակապտավուն բաց երանգի ֆելզիտ քարից:
Անապատ
Անապատի հատվածն ընդգրկում է վանական համալիրի հարավային մասը և բաղկացած է գավթից, տապանատնից, եկեղեցուց և մատուռից: Գավիթը գրավում է Անապատի քառակուսի տարածության հարավային մասը, եղել է թաղապատ: Կանգուն են միայն արևելյան, արևմտյան և հյուսիսային պատերը, տանիքն ամբողջությամբ ավերված է: Գավթի հյուսիսից գտնվում է տապանատունը:
Եկեղեցին տեղակայված է արևելյան հատվածում, թաղապատ է: Ճարտարապետական հորինվածքի շնորհիվ ունի երկու բեմ, որը եզակի է հայկական եկեղեցաշինության մեջ: Նմանատիպ ճարտարապետական լուծում ունեն նաև Շատիվանքի Սբ. Սիոն և Սանահինի Սբ. Հակոբ եկեղեցիները: Չնայած եկեղեցին ունի մոտավորապես 3 մ լայնություն, սակայն մուտքը ձևավորված է փոքրիկ կիսասյուներով և քանդակներով, իսկ պատերի մեջ նկատելի են ամրեցված խաչքարեր:
Անապատը և տապանատունը կառուցումը սկսվել է Վասակ Ա-ի որդի՝ իշխան Դավիթ Կյուրրիկյան-Բագրատունու օրոք՝ 1193թ., և տևել մինևչ 1198թ.:
Աստվածածին կաթողիկե եկեղեցի
Անապատի հյուսիսային կողմին կից գտնվում է Աստվածածին եկեղեցին, որը 13-րդ դարի բնորոշ, կենտրոնական գմբեթակիր՝ բարձր սլացիկ գմբեթով կառույց է: Ունի երկու մուտք՝ հարավային և արևմտյան կողմերից: Հարավային դուռը բացվում է Անապատի գավթի մեջ, իսկ արևմտյանը՝ ժամատան: Այն համեմաատած Վարագավանք վանական համալիրի մյուս կառույցների հետ, առավել լավ է պահպանված:
Աստվածածին եկեղեցու արտաքին զարդարանքը զուսպ է՝ կենտրոնացած արևմտյան կողմում: Արևմտյան մուտքը եզերված է լայն մոզաիկ շրջանակով: Այն պարունակում է երկրաչափական ձևեր ունեցող զարդանախշեր, կենդանապատկերներ, որոնք կերտվել են մուգ մանուշակագույն և բաց կապույտ քարերից: Մուտքի նման զարդարանքը ճարտարապետական իր հորինվածքով հիշեցնում է Մշկավանքի մուտքը:
Մուտքի երկու կողմերում կան խաչքարեր, որոնց արձանագրություններից մեկում նշված «ԹԱԱՐԻՆ» անունը ուսումնասիրողներ Կ. Ղաֆադարյանը, Հ. Աճառյանը բացատրում են որպես «Թաար» անձանվամբ, և կարծում, որ խաչքարերի հեղինակն է: Իսկ ահա Ս. Ավագյանը կարծում է, որ այն Թամար անձանվան կրճատ տարբերակն է:
Աստվածածին կաթողիկե եկեղեցին կառուցվել է Վասակ Բ Կյուրիկյան-Բագրատունու օրոք և հովանավորությամբ, նախաձեռնողը Հովհաննես վարդապետն էր: Կառուցումը սկսվել է 1224թ. և ավարտվել 1237թ: Սակայն անհայտ պատճառներով եկեղեցին անվանակոչվել և օծվել է միայն 1240թ.:
Ժամատուն
Ժամատունը կառուցվել է Աստվածածին եկեղեցու արևմտյան կողմում: Ժամատան արևելյան կողմում վերնոնշյալ՝ Աստվածածին եկեղեցու զարդարված դուռն է, իսկ ժամատան հիմնական մուտքը գտնվում է արևմտյան կողմում: Այժմ ժամատնից մնացել են միայն պատերը, սակայն սյուներից և կամարներից կարելի է ենթադրել, որ այն եղել է ճարտարապետական գեղեցիկ կառույց:
Այլ կառույցներ
Բացի նկարագրված հիմնական հուշարձանախմբից, վանական համալիրի շուրջը տարածված է եղել միաբանության բնակատեղին: Հյուսիսային կողմում գտնվում է գերեզմանատան և մի մատուռի ավերակներ, վանական համալիրից 100 մ դեպի հարավ՝ ձորակում, ևս գտնվում է մի մատուռ՝ կիսավեր վիճակում:
Վանական համալիրն ամբողջութմաբ շրջապատված է եղել պարսպով:
Նյութը պատրաստելիս օգտվել ենք Գ. Սարգսյանի «Անապատ կամ Նոր-Վարագվանքը և նրա վիմագրությունը» և Հ. Քարտաշյանի «Նոր Վարագավանքի ճարտարապետական համալիրը» գրքերից:
Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:
Վանքեր և եկեղեցիներ
Տեղերի վանք
Սբ․ Սիոն վանք
Գնդեվանք
Ցաղաց քար
Սևանավանք
Որոտնավանք
Հայրավանք
Զորաց եկեղեցի
Հաղարծին վանական համալիր
Զորաց քարեր
/in Բլոգ /by armeniangeographicԶորաց քարեր
Անվան ծագումը
Հնարավորինս անաչառ լինելու նպատակով, մենք որոշել ենք մեգալիթյան կառույցը ներկայացնել չեզոք, և տեղացիների համար առավել հայտնի, «Զորաց քարեր» անվամբ, սակայն չենք կարող չնշել, որ Հայաստանի կառավարության 2004թ. հուլիսի 29-ի N 1095 որոշման համաձայն, հուշարձանը կոչել են «Քարահունջ», ավելին՝ հուշարձանը պետական որոշմամբ հաստատված է որպես աստղադիտարան: Պետական որոշումը հաստատվել է 1990-ականների հետազոտող ակադեմիկոս Պարիս Հերունու կատարած պեղումների արդյունքում:
Նա իր՝ «Հայերը և հնագույն Հայաստանը» գրքում նշում է, որ հուշարձանից 29 կմ դեպի արևելք՝ Գորիս քաղաքի մոտակայքում, գտնվում է մի գյուղ՝ Քարահունջ անվամբ: Իսկ մեգալիթյան կառույցից 80-90 կմ դեպի հյուսիս-արևելք՝ Արցախում, ևս, գտնվում է Քարահունջ անվամբ գյուղ: Ստ. Օրբելյանի «Սյունիքի պատմությունը» գրքում հանդիպում ենք Սիսիան քաղաքի մոտ գտնվող մի բնակավայրի, որն ըստ պատմիչի, կրում էր «Քարունջ» անվանումը, որը նշանակում էր «քարե գանձ» կամ «հիմնաքարեր»:
Զորաց քարեր
Այս գյուղերի անուները հիմք ընդունելով, Պարիս Հերունին առաջարկում է հուշարձանը կոչել «Քարահունջ»՝ մեկնաբանելով, որ հայերենում «հունջ» նշանակում է «հունչ», «ձայն», «արձագանք», և «Քարահունջը» բացատրում որպես «Խոսող քարեր»:
Զորաց քարեր անվանումից բացի, տեղացիների շրջանակներում, հուշարձանը հայտնի է նաև Ցից-ցից կամ Դիք-դիք քարեր անուններով:
Ավանդություն
Ավանդության համաձայն քարակույտերի տակ թաղված են զորավարների, իսկ ուղղահայաց քարերի տակ՝ զինվորների դիակները: Դրա համար էլ այդ գերեզմանները կոչվում են «Զորքի քար», «Զորաց քարեր»:
Մյուս վարկածի համաձայն՝ հուշարձանի անվանումը՝ «Զորաց քարեր»՝ տեսքից բխող լեզվական փոխաբերություն է՝ որպես կանգնած մարդկանց խումբ կամ զորախումբ:
Հնագիտական պեղումներ
Զորաց քարերի տարածքն առաջին անգամ՝ 1984թ., ուսումնասիրել է հնագետ Օ. Խնկիկյանը՝ առաջ քաշելով հուշարձանի՝ աստղադիտարան լինելու վարկածը:
Զորաց քարեր
Այնուհետև՝ 1994-1997թթ., 1999թ. և 2001թ.-ին տարածքում պեղումներ է իրականացրել Պարիս Հերունին՝ իր արշավախմբի հետ միասին՝ առաջ քաշելով հուշարձանի հնարավոր երեք ֆունկցիաները: Ըստ նրա, Զորաց քարեր հուշարձանն, առաջին հերթին եղել է հեթանոսական Հայաստանի Ար(Արև) գլխավոր աստծո, և նրա օգնական՝ գրի, գիտության և արվեստի հովանավոր Տիր աստծո նվիրված տաճարը: Այն եղել է հզոր և զարգացած աստղադիտարան, նաև համալսարան:
1995թ. հուշարձանը ուսումնասիրել է շվեյցարացի գիտնական, գիտությունների դոկտոր Հ. Պ. Կլայները, իսկ 2001թ.-ին՝ Եվրասիական աստղագիտական միության նախագահ, ռուս պրոֆեսոր Ն․Գ․Բոչկարյովը՝ իր երկու ասպիրանտների հետ: Նրանք, ինչպես որ Օ. Խնկիկյանը, Պ. Հերունին, Կլայները եկան այն եզրակացության, որ Զորաց քարեր հուշարձանը 7500 տարեկան է և հանդիսանում է աշխարհում առաջին և հնագույն աստղադիտարանը:
Զորաց քարեր
Արդեն 2014թ.-ից հուշարձանի տարածքում հնագիտական պեղումներ է իրականացրել պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Աշոտ Փիլիպոսյանը՝ առաջ քաշելով հուշարձանի՝ դամբարանադաշտ լինելու վարկածը, միաժամանակ հերքելով Զորաց քարեր մեգալիթյան կառույցի՝ աստղադիտարան լինելու վարկածը:
Վարկածները
Ձեզ ենք ներկայացնում երկու հետազոտողների՝ Պարիս Հերունու և Աշոտ Փիլիպոսյանի հետազոտությունների արդյունքները: Նշենք, որ Պարիս Հերունին, Զորաց քարերի կատարած հետազոտությունների արդյունքներն, ամփոփել է «Հայերը և հնագույն Հայաստանը» գրքում: Հոդվածում, նրա անձի և վարկածի մասին ողջ տեղեկությունը հիմնված է նրա գրքի վրա:
Զորաց քարեր
Իսկ Աշոտ Փիլիպոսյանի վարկածի մասին ինֆորմացիան մեկտեղել ենք նրա տված հարցազրույցներից:
Զորաց քարեր. աստղադիտարան
«Հայեր և հնագույն Հայաստանը» գրքում Պարիս Հերունին նշում է, որ 1994թ. սկսած իր հնագիտական պեղումները նա սկզբնական շրջանում իրականացրել է հատկապես Արևադարձի և Գիշերահավասարի օրերին: Պեղումների արդյունքում կազմվել է տարածքի քարտեզը և 223 քարերից բաղկացած կատալոգը, որտեղ մանրամասն ներկայացված է քարերի ընդհանուր նկարագրությունը՝ չափսերը, քարերի ներկայիս վիճակը: Ի դեպ, բոլոր քարերը համարակալված են:
Ըստ նրա, Զորաց քարեր հուշարձանը բաղկացած է կենտրոնական շրջանից, հյուսիսային և հարավային թևերից, հյուսիս-արևելյան քարուղուց և առանձին տեղակայված քարերից: Պարիս Հերունին նշում է, որ քարերը բերվել են Դարբ գետի ձորի քարահանքից՝ բազալտից են, յուրաքանչյուրը՝ 0.5-3մ բարձրության, կշռելով մինչև 10 տոննա: Քարերը ժամանակի ընթացքում ենթարկվել են էրոզիայի, ծածկված են մամուռով:
Զորաց քարեր
Քարերի մեծ մասը կանգուն վիճակում է և, չնայած հիմնականում ունեն մեկ անցք, սակայն հանդիպում են նաև այնպիսի քարեր, որոնք ունեն 2 անցք: Ըստ Պ. Հերունու, քարերի անցքերը գլխավոր վկայությունն են այն մասին, որ դրանք աստղադիտական գործիքներ են, որոնք հնարավորություն էին տալիս որոշելու նպատակակետի ճշգրտությունն ու կայունությունը՝ ուղղված լինելով իրական հորիզոնի տարբեր կետերի, երբեմն նաև հորիզոնից վեր՝ դեպի երկինք: Քարերի և առհասարակ հուշարձանի մասին առավել մանրամասն կարող եք ծանոթանալ Պ. Հերունու «Հայերը և հնագույն Հայաստանը» գրքում:
Զորաց քարեր. դամբարանադաշտ
Աշոտ Փիլիպոսյանի և նրա արշավախմբի պեղումները սկսվել են 2014թ.-ին: Ըստ նրա, «հուշարձանի հարավային հատվածը դամբանադաշտ է, հյուսիսային մասը՝ բնակավայր, որն էլ ունի պաշտպանական պարիսպ՝ իր որմնահեցերով, հետքերն էլ պահպանված են»:
2015-2016թթ. կատարվել է տարածքի չափագրում, տեղազննություն: Հնագիտական պեղումների ժամանակ՝ հուշարձանի արևմտյան կողմից դեպի դամբարանախուց տանող ստորգետնյա ճանապարհով բացվել է մի հետաքրքիր կառույց: Դամբարանախցի երկարությունը 7մ է, լայնությունը՝ 3մ:
Զորաց քարեր
Հնագետի խոսքերով տարածքում առնվազն 4 տարբեր շրջափուլերի բնորոշ թաղումներ են իրականացվել՝ մ.թ.ա. 5-14 – մ.թ.ա. 11-9-րդ դարերում: Ամենաստորին հատակից ստացված նյութը՝ բրոնզեդարյան գունազարդ խեցեղենի բեկորները թվագրվել են մ.թ.ա. 18-17-րդ դարեր՝ «Ամենայն հավանականությամբ, երբ կառուցել են դամբարանը, միջին բրոնզեդարյան դամբարանն արդեն եղել է, այն հիմնահողային է, հարթեցնելով դրա վրա կառուցել են քարաշար դամբարանախուցը, որն այսօր ունենք». նշում է հնագետը: Հայտնաբերվել են երեք մարդու գանգի մնացորդներ, խոշոր ու մանր եղջերավոր անասունների մի քանի արկղ ոսկորներ՝ թաղման ծեսի ժամանակ զոհաբերված կենդանիների մնացորդներ:
Զորաց քարեր
Որպես հակասություն այն վարկածի, որ անցքեր ունեցող քարերը եղել են աստղադիտարանի համար կարևոր «գործիքներ», հնագետը նշում է որ անցքավոր քարերը եղել են դամբարանի ծածկասալերը, իսկ անցքերը արվել են քարերի հեշտ տեղափոխման համար:
2019թ.հուլիսի 30-ին «Բնօրրան» պատմամշակութային հ/կ հանդես էր եկել նախաձեռնությամբ՝ միավորել Զորաց քարեր հուշարձանի շուրջ տարբեր կարծիքներ ունեցող կողմերին՝ Պ. Հերունու զարմուհի Ա. Սարգսյանին (Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարանի պրոֆեսոր) և Աշոտ Փիլիպոսյանին: Հանդես գալ ընդհանուր նպատակով՝ բացահայտել Անդրկովկասում իրապես եզակի հուշարձանը՝ առանց ժխտելու կամ հաստատելու այս կամ այն վարկածը: Երկու կողմերն էլ հույս ունեին, որ ապագա պեղումներին կմասնակցեն միջազգային փորձագետներ՝ գործընթացի օբյեկտիվ և թափանցիկ ընթացքի ապահովման համար:
Հոդվածը պատրաստելիս օգտվել ենք Պ. Հերունու «Հայերը և հնագույն Հայաստանը» և Արամ Ղանալանյանի «Ավանդապատում» գրքերից:
Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:
Բլոգ Հայաստանի մասին
Կիլիմանջարո. Աֆրիկայի «կտուրին»
Mediamax-ի հարցազրույցը Տիգրան Վարագի հետ
Հայկական լեռնաշխարհի «7 գագաթ» նախագիծ
Տիրինկատար և «Վիշապների հովիտ»
5165-ի սրտում ծնված երազանքի ճանապարհը
Հայաստանի 5 ամենագեղեցիկ գարնանային ուղղությունները
Էվերեստի բազային ճամբար 2023
3000 մետրից այն կողմ՝ Հայաստանի լեռներում
Հայաստանը հնագույն քարտեզներում
Արշավային ուղեկցորդների պատրաստման դասընթաց
/in Մեր գործունեությունը /by armeniangeographicArmenian Geographic լեռնային նախագիծը 2022 թվականից կազմակերպում է արշավային ուղեկցորդների պատրաստման երկամսյա դասընթաց:
Տարեցտարի լեռներ բարձրացողների և հանգիստը քայլարշավների միջոցով անցկացնողների թիվն աճում է։ Հետևաբար զբոսաշրջության ոլորտում գնալով ավելի է մեծանում արշավային ուղեկցորդների պահանջարկը։
Դասընթացին մասնակցելու 3 ամենակարևոր պատճառներն են՝
Դասընթացի տևողությունը 2 ամիս է՝ կազմված տեսական և գործնական դասընթացներից։
Տեսական դասերի ընթացքում մասնակիցները հնարավորություն են ունենում ծանոթանալ Հայկական լեռնաշխարհի, Հայաստանի լեռների աշխարհագրությանը, սովորում են կազմել և մշակել արշավային երթուղիներ, ընտրել ճիշտ արշավային գույք և հանդերձանք: Ձեռք են բերում GPS-ից օգտվելու և տեղանքում կողմնորոշվելու հմտություններ, սովորում և կատարում են առաջին բուժօգնության տեսական, ինչպես նաև գործնական դասեր:
Արշավների ընթացքում մասնակիցները սովորում են գործնականում կիրառել իրենց ստացած գիտելիքները: Մասնակիցների ցանկությամբ՝ նրանք հնարավորություն են ունենում իրենց ուժերը փորձել որպես ուղեկցորդ և հետնապահ:
Դասընթացի բանախոսներն են Armenian Geographic-ի հիմնադիր, «Հայաստանի լեռները» և «Լեռնային կղզի» գրքերի հեղինակ Տիգրան Վարագը, բժիշկ Ռաֆայել Ժամակոչյանը, արահետային տուրիզմի և արահետաշինության մասնագետ Աշոտ Դավթյանը, Արմջեոյի մենեջեր Հրաչուհի Այվազյանը և այլոք։
Ի՞նչ են ստանում մասնակիցները դասընթացից
Դասընթացի ժամանակ մասնակիցները հնարավորություն են ունենում շփվել նույն հետաքրքրություններն ու գաղափարները կիսող մարդկանց հետ, ձեռք են բերում նոր ծանոթություններ ու ընկերներ։
Եվ որ ամենակարևորն է՝ կարճ ժամանակահատվածում կարողանում են ձեռք բերել նոր մասնագիտություն, որից հետո հնարավորություն ամրապնդել իրենց գիտելիքները պրակտիկ փորձով:
Դասընթացը հաջողությամբ ավարտած ուսանողներին տրվում է հավաստագրեր Armenian Geographic-ի կողմից:
Մեր գործունեությունը
«Լեռնային կղզի» / 10 տարին մի գրքում
«Լեռնային կղզի» / Մենք 10 տարեկան ենք
Արշավային ուղեկցորդների պատրաստման դասընթաց
«Հայկական լեռնաշխարհ» քարտեզի շնորհանդես
Իռենա Խառազովայի կյանքի Էվերեստը
Արարատվածներ / Մենք 7 տարեկան ենք
«Հայաստանի լեռները» գրքի շնորհանդես
Համշենը անցյալի և ներկայի խաչմերուկներում
Ռանչպարների Կանչը
Աղձքի դամբարան
/in Բլոգ /by armeniangeographicՊատմական ակնարկ
Պատմիչ Փավստոս Բուզանդն իր «Հայոց պատմություն» աշխատության մեջ շատ հանգամանալիորեն ներկայացրել է Արշակունիների գահակալման ընթացքը՝ հատկապես 4-րդ դարի ներքին և արտաքին աշխարհաքաղաքական իրավիճակը` Արշակ Երկրորդի (350-368թթ.), Պապ թագավորի (370-374թթ.) գահակալման տարիները, հայ-պարսկական հարաբերությունները:
Աղձքի դամբարան
Փ. Բուզանդն անդրադառնալով հայ-պարսկական պատերազմին (364-368թթ.) նշում է, որ Սասանյան շահնշահ Շապուհ Բ-ն 364թ. գրավում է հեթանոսական սրբատեղի Անի-Կամախը, իսկ ավելի ուշ՝ նենգորեն սպանում Արշակ Բ-ին և սպարապետ Վասակ Մամիկոնյանին:
Անի-Կամախ. արքայական դամբարան
Անի-Կամախը եղել է հայտնի ամրոց և սրբատեղի՝ տարբեր ժամանակահատվածներում ունենալով իր ուրույն տեղն ու նշանակությունը: Մ.թ.ա․ 4-1-ին դարերում եղել է Փոքր Հայքի կենտրոնը, ապա հեթանոս հայերի՝ Արամազդ աստծո պաշտամունքի գլխավոր կենտրոնը: Լինելով նման հզոր, լայն ճանաչում ունեցող կենտրոն, այն նշանավոր էր նաև արքայական դամբարանով, ուր 4-1-ին դարերում կատարվում էին արքայական նախնիների պաշտամունքային ծեսեր:
Անշուշտ ոչ այնքան հետաքրքրական է, որ Շապուհ Բ-ն գրավել է Անի-Կամախը, որքան այն հանգամանքը, որ ամրոցն ավերելուց, ոչնչացնելուց հետո նա հրաման է տվել դամբարանից հանել թաղված Արշակունի թագավորների աճյունները և նպատակ ունեցել դրանք ամփոփել Պարսկաստանում: Բանն այն էր, որ հեթանոս պարսիկները հավատում էին, որ արքաների ոսկորներն օժտված են անբացատրելի հզորությամբ, և Պարսկաստանում լինելու դեպքում, այդ արքաների փառքն ու ուժը կփոխանցվեր իրենց և կնպաստեր Պարսկաստանի բարգավաճմանը:
Աղձքի դամբարան
Չնայած Սասանյան Պարսկաստանն այդ ժամանակաշրջանում ապրում էր իր պատմության վերածնունդը, սակայն նրանց չի հաջողվում իրագործել իրենց մտահղացումը, քանի որ Վասակ Մամիկոնյանն Այրարատ նահանգում մղած պայքարի ժամանակ հաղթում է պարսիկներին և հաջողում խլել թագավորների մասունքները՝ ամփոփելով դրանք Աղձք գյուղում:
Կա մի վարկած, ըստ որի, քրիստոնյա հոգևորականությունը դեմ է եղել Սուրբ Վաղարշապատում ամփոփել հեթանոս արքաների աճյունները: Ինչի արդյունքում Աղձքում կառուցում են հատուկ դամբարան և Արշակունիների մասունքներն ամփոփում այնտեղ: Հնագետ Հակոբ Սիմոնյանը նշում է, որ Աղձքում պեղումների ընթացքում հայտնաբերված եկեղեցին կառուցված է եղել մինչ Արշակունիների դամբարան դառնալը:
Արշակունիների դամբարան
Արշակունիների Աղձքի դամբարան-գերեզմանատունը վաղմիջնադարյան համալիր է՝ բաղկացած դամբարանից, նրան հյուսիսից հարող եռանավ բազիլիկ եկեղեցուց և հարավային կողմում բացված երեք հուշասյուներից: Դամբարանն արժանացել է մի քանի խմբերի ուսումնասիրություններին: Առաջին անգամ պեղումներ կատարվել են 1973-1974թթ., պեղումների երկրորդ փուլը տեղի է ունեցել 2001թ-ին, իսկ երրորդ փուլը՝ 2015-2018թթ.:
Աղձքի դամբարան
Աղձքի արքայական դամբարանը, որպես միջնադարի հնագույն կառույց, ժամանակին իր վրա է բևեռել մի շարք նշանավոր հայագետների` Թ. Թորամանյանի, Ն. Տոկարսկու, Բ. Առաքելյանի, Ա. Սահինյանի, Մ. Հասրաթյանի և այլոց ուշադրությունը: Սակայն բազմաթիվ հարցեր դեռևս չեն ստացել իրենց մեկնաբանությունը, իսկ նույն խնդրի վերաբերյալ կան տարբեր կարծիքներ:
Պեղումների արդյունքները
1973-1974թթ. պեղումների ժամանակ բացվել են դամբարանի վերգետնյա մասի 5 աստիճաններից բաղկացած հատվածը, արևելյան կողմից հարավային կողմը շրջանցող հիմնապատվանդանը և եռանավ բազիլիկ եկեղեցու մնացորդները։ Ենթարվում է, որ դամբարանը եղել է երկհարկանի՝ կազմված տապանատնից և վերնահարկից:
Աղձքի դամբարան
Արշակունիների Աղձքի դամբարան-գերեզմանատան 2015-2018թթ. պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են 3 աճյունատուփեր՝ լի մարդկային ոսկորներով: Սնդուկներից մեկի վրա խաչ է պատկերված, որը վկայում է քրիստոնեական ժամանակաշրջանում կատարված թաղման մասին: Ոսկորների ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ դրանք պատկանում են տարբեր սեռերի և տարիքի մարդկանց: Բացի այդ, հայտնաբերված որոշ ոսկորներ այրված էին, որը բնորոշ է եղել մինչքրիստոնեական ժամանակաշրջանին, երբ թագավորների մարմինները դիակիզում էին։ Հնագետի պնդմամբ, ուսումնասիրությունների բոլոր արդյունքները փաստում են մասունքների արքայական ծագման մասին:
Մասնագետները վստահեցնում են, որ դրանք պատկանում են արքայական տոհմերից Արշակունիներին, Արտաշեսյաններին և Երվանդունիներին: Այդ մասունքները գտնվել են վաղ միջնադարյան կիսավեր եկեղեցու պեղումների ժամանակ: Արքայական տոհմերի մասունքներն ամփոփված են եղել եկեղեցու սալահատակի տակ՝ տուֆակերտ աճյունատուփերի մեջ:
Հնագետ Հ. Սիմոնյանը վստահեցնում է, որ եկեղեցին կառուցվել է մինչ 4-րդ դարը՝ հիմնավորելով, որ արքայական մասունքները չէին կարող ամփոփել հասարակ մի վայրում: Եթե հնագետը չի սխալվում, ապա ստացվում է, որ քրիստոնեության ընդունումից ՝ 301թ-ից մինչև 364թ. ընկած ժամանակահատվածում, հայկական քրիստոնեական եկեղեցաշինությունն արդեն սկսել էր ձևավորվել և զարգանալ: Սակայն կա նաև մեկ այլ կարծիք, ըստ որի, վերոնշյալ եկեղեցին կառուցվել է 5-րդ դարում, ապա վերանորոգվել 19-րդ դարում:
Տապանաքարեր
Արշավախմբի ղեկավար Հակոբ Սիմոնյանը նշում է, որ Արշակունիների Աղձքի դամբարանի պեղումների ընթացքում հայտնաբերվել են հայերեն արձանագրություններով վաղ միջնադարյան տապանաքարեր: «Տապանաքարերի դեպքում ամենակարևորն այն է, որ դրանք արձանագիր են: Մեր վաղագույն վկայությունը վերաբերում է 8-րդ դարին, իսկ այստեղ արդեն 5-րդ դարի արձանագրություններ են»:
Աղձքի դամբարան
Հնագետը նշում է, որ թե՛ գիտական, թե՛ պատմական տեսանկյունից բացառիկ հետաքրքրություն են ներկայացնում 200-ի հասնող հարթաքանդակներով աղյուսները, որոնք եզակի են ամբողջ Առաջավոր Ասիայում։ Դրանք պատկերում են արքայական իշխանության խորհրդանիշներ՝ թագակիր արծիվներ, առյուծներ, ցլեր, եղնիկներ, խոյեր, որոնք վաղ միջնադարյան հայ արվեստի բացառիկ նմուշներ են:
Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:
Բլոգ Հայաստանի մասին
Կիլիմանջարո. Աֆրիկայի «կտուրին»
Mediamax-ի հարցազրույցը Տիգրան Վարագի հետ
Հայկական լեռնաշխարհի «7 գագաթ» նախագիծ
Տիրինկատար և «Վիշապների հովիտ»
5165-ի սրտում ծնված երազանքի ճանապարհը
Հայաստանի 5 ամենագեղեցիկ գարնանային ուղղությունները
Էվերեստի բազային ճամբար 2023
3000 մետրից այն կողմ՝ Հայաստանի լեռներում
Հայաստանը հնագույն քարտեզներում
Դովեղի Սբ. Սարգիս
/in Վանքեր և եկեղեցիներ /by armeniangeographicԴովեղի Սբ. Սարգիս եկեղեցին գտնվում է Տավուշի մարզի Դովեղ սահմանամերձ գյուղից 6կմ դեպի հարավ-արևելք՝ սարալանջի վրա: Գրանցված է Հայաստանի մշակութային ժառանգության ցանկում:
Անվան ծագում
Տեղացիների համար եկեղեցու անվանումն ունի շատ պարզ բացատրություն՝ Նոյեմբերյանի տարածաշրջանում Սուրբ Սարգիսը սրբերից ամենասիրելին է, ինչի պատճառով եկեղեցին անվանել են նրա անունով: Տեղացիների փաստմամբ տարածաշրջանում ժամանակին եղել է չորս եկեղեցի՝ բոլորն էլ Սուրբ Սարգիս անունով, սակայն Դովեղի Սբ. Սարգիս եկեղեցու զորությունն այլ է:
Ասում են, որ Սուրբ Սարգիս զորավարը եղել է այս տարածքում, քարոզ է արել և լուսավորել մարդկանց: Ինչից հետո էլ այդքան սիրվել է տեղացիների կողմից:
Պատմություն
Ցավոք, Սուրբ Սարգիս եկեղեցու մասին մեզ հասած շատ քիչ տեղեկություններ կան: Նույնիսկ թվագրման հարցում կարծիքները հակասական են: Որոշ ուսումնասիրողներ այն թվագրում են 16-րդ դար, իսկ որոշները՝ 18-19-րդ դարեր: Սակայն կասկած չկա, որ այն եղել է վանական համալիր՝ կազմված եկեղեցուց, զանգակատնից, միաբանության շենքերից և պարսպից:
Մեզ անհայտ ժամանակներից եկեղեցին մնացել է առանց խաչի: Եվ տեղացիներն իրենց ձեռքերով պատրաստել են եկեղեցու ներկայիս խաչը: Այն պատրաստված է արկից, որը ձևափոխել դարձրել են խաչ և ագուցել եկեղեցու գմբեթին: Տեղացիների մեկնությամբ, նրանք չարին ու թշնամանքին պատասխանում են սիրով և հավատով, ինչի վառ ապացույցն են համարում իրենց՝ Սբ. Սարգիս եկեղեցու խաչը:
Ուխտատեղի
Սբ. Սարգիս եկեղեցի տանող ճանապարհին կա ջրի աղբյուր, որից բխող ջուրը տեղացիները համարում են սուրբ, բուժիչ ջուր: Չնայած ամբողջ տարվա ընթացքում եկեղեցին չի ունենում այցելուների պակաս, սակայն հոկտեմբերի առաջին և երկրորդ կիրակին Սբ. Սարգիս եկեղեցում մարդաշատ է լինում: Այդ օրերին Սբ. Սարգիս եկեղեցին դառնում է ուխտատեղի բոլորի համար, ուր գալիս են թե՛ մոտակա, թե՛ հեռավոր վայրերից: Մարդիկ հավատում են, որ այս Սբ. Սարգիս եկեղեցին բուժում է բոլորին՝ անկախ ազգությունից:
Հարկ է նշել նաև, որ տեղացիները Սբ. Սարգիս եկեղեցին կոչում են Դովեղի Խաչ, իսկ եկեղեցու բուժիչ լինելը մեկնաբանում, թե Դովեղ նշանակում է «դև եղ», այսինքն այն վայրը, որտեղ մարդիկ կարող էին բուժվել դևերից: Եվ այսպես մեկնաբանում Սբ.Սարգիս եկեղեցու բուժիչ լինելը: Սակայն ուսումնասիրողները կարծում են, որ առաջ գյուղը կոչվել է Դավեղ և մեկնաբանել են որպես՝ «դեպի վեր»:
Դովեղի Սբ. Սարգիս եկեղեցին վերակառուցվել է 1845-1849թթ.: Իսկ տեղացիների կողմից պատրաստված խաչը օծվել է 2021թ.:
Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:
Վանքեր և եկեղեցիներ
Տեղերի վանք
Սբ․ Սիոն վանք
Գնդեվանք
Ցաղաց քար
Սևանավանք
Որոտնավանք
Հայրավանք
Զորաց եկեղեցի
Հաղարծին վանական համալիր
Տուշեթ․ Միմինոյի հայրենիքը
/in Առանց խորագրի /by armeniangeographicԻրականացրինք էքսպեդիցիոն ճանապարհորդություն դեպի Տուշեթ (offroad + քայլարշավներ)։
Տուշեթ / Արշավ Վրաստանում
Տուշեթը Վրաստանի հյուսիսային պատմական շրջաններից է։ Սահմանակից է Դաղստանին ու Չեչնիային: Գտնվելով բարձրալեռնային գոտում այն մինչ օրս մնում է երկրի ամենադժվարամատչելի հատվածը։ Տուշեթում է նկարվել «Միմինո» ֆիլմից որոշ դրվագներ:
Տուշեթ / Հատված «Միմինո» ֆիլմից
Այստեղ կարելի է հասնել ուղղաթիռով, ինչպես դա անում էր հայտնի ֆիլմի հերոսը, կամ արտաճանապարհային մեքենաներով: Դեպի Տուշեթ տանող միակ ճանապարհն անցնում է Աբանոյի լեռնանցքով (2850 մ), որը փակ է հոկտեմբերից մինչև մայիս ընկած ժամանակահատվածում:
Դեպի Տուշեթ տանող ճանապարհը
Դժվարամատչելիության պատճառով Տուշեթում պահպանվել է վայրի բնությունը, ժողովրդի կենցաղն ու ավանդույթները:
Տուշեթ
Ճանապարհորդությունն իրականացնում ենք առաջին անգամ։ Մասնակիցները պետք է պատրաստ լինեն ծրագրի փոփոխության ըստ իրավիճակի։
Ճամփորդությունն իրականացվելու է ամենագնաց մեքենաներով։
Գիշերեկացները լինելու են գյուղական հյուրատներում։
Տուշեթ
Մասնակցության արժեքը՝ 360 $
Արժեքի մեջ ներառված է՝
Տրանսպորտ (4X4 մեքենաներ)
Ուղեկցորդների ծառայություն
Հյուրատուն
Արժեքի մեջ ներառված չէ՝
Սնունդը
Ծրագրի մանրամասները կներկայացվեն մասնակիցներին հավաքի ընթացքում։
Առաջիկա արշավներ
Արշավ Քարինջից Ակներ
Հերհերի հրաշալիքները
Արշավ Շամլուղից Ախթալա
Արշավ դեպի Խոսրովի արգելոցի ջրվեժներ
Վերելք Դիմաց լեռ
Արշավ դեպի Գողթանիկի ջրվեժ
Վերելք Պապաքի սար և Մոխրասար
Արշավ դեպի Գութանասար
Վերելք Ապակեքար լեռ