Մշո Սուրբ Առաքելոցը միջնադարյան հայկական վանքային համալիր է: Կոչվել է նաև Տիրինկատարի կամ Ծիրնկատարի վանք, քանի որ գտնվում է համանուն լեռան լանջին: Գտնվում է պատմական Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի Տարոն գավառում (ներկայիս Թուրքիայի Մուշի գավառի տարածքում, Մուշ քաղաքից 5 կմ դեպի հարավ-արևելք)։

Առաքելոց վանքի կռիվը

Հայ ֆիդայական նշանավոր կռիվներից մեկը կապված է Մշո Առաքելոց վանքի հետ։ 1901 թ.-ի նոյեմբերի սկզբին զորավար Անդրանիկը և Գևորգ Չաուշը 25-27 հայդուկային խմբով պաշարվում են վանքում, նպատակ ունենալով գրավել օտարեկրացիների ուշադրությունը։ Մի քանի օր պայքարից հետո հայդուկներին հաջողվում է գիշերը սպիտակ սավանների մեջ պատսպարվելով ճեղքել թշնամու շրջափակումը և դուրս գալ վանքից։

Հայ մեծերի գերեզմաններ

Մշո առաքելոց վանքի տարածքում են թաղված Մովսես Խորենացին, Դավիթ Անհաղթը, Ասողիկը և Ղազար Փարպեցին:

Լուսանկարները՝ Դավիթ Միրզոյանի, Գևորգ Հարոյանի և Տիգրան Շահբազյանի

Հայկական լեռնաշխարհ

Մարութա սարը գտնվում է Հայկական լեռնաշխարհում՝ Սասուն գավառում: Եղել է սասունցիների սիրած և պաշտելի սարը։ Կոչվել է նաև Մարաթուկ։ Լեռան գագաթին՝ 2967 մ բարձրության վրա կառուցված է Մարութա Սուրբ Աստվածածին վանքը։

2018 թ.-ի հունիսի 1-ին իրականացրեցինք վերելք Մարաթուկ լեռ: Ստորև կարող եք ծանոթանալ մեր վերելքի տեսանյութին և լուսանկարներին:

Տեսանյութը՝ Գագիկ Սարգսյանի

Լուսանկարները՝ Գևորգ Հարոյանի, Դավիթ Միրզոյանի և Տիգրան Շահբազյանի

Հայկական լեռնաշխարհ

Ինչպես բոլոր քրդական գյուղերում, այնպես էլ այստեղ՝ Վարագավանքի մոտ, դեպի մեզ վազեցին գյուղի երեխաները: Նրանց ոչ թե ուրախացնում է զբոսաշրջիկների ներկայությունն իրենց գյուղում և ոչ էլ հյուրասիրության դրսևորում է այս ուրախությունը, ընդամենը ուզվորի ու գողի հոգեբանությամբ մեծացող սերունդ է: Այս «փեշակը» փոխանցվում է պապերից: Խնդրել, ուզել, շողոքորթել, գողանալ: Քրդական բնակավայրերում զբոսաշրջիկ տեսնող երեխաները ձեռքերը պարզում են մի կոպեկ ստանալու ակնկալիքով: Նրանք դա չեն անում, որովհետև սոված են, այլ որովհետև ընդունված բան է ուրիշի ունեցածին տիրանալը: Նրանց ուղղորդող մեծերը երբեմն անձամբ էին երեխայի ձեռքը բռնած վազում դեպ մեզ՝ լուսանկարվելու և վերջում փող ուզելու: Նրանց համար աշխարհը բաժանվում է 3 ազգության, դա քուրդն է, թուրքն է ու օտարը, սակայն օտարի մեջ կա մեկը, որի մասին նրանք գրեթե ոչինչ չգիտեն, թե չէ օտարն էլ իր հերթին կբաժանեն 2 մասի՝ հայեր և մյուսներ: Նրանք կիմանային, որ մյուսներից կարելի է մուրալ, մյուսներից ուզել, շողոքորթել, իսկ հային կամ սիրել է պետք կամ ատել, բայց անտարբեր պետք չէ մնալ, որովհետև ապրում ես հայի պատմության վրա «անմեղսունակ քրդի լամուկ»: Հայը չի եկել քո գյուղի գոմի վերածված «քիլիսե»-ն նկարելու, հայն իր մեջ կռիվ ունի, հարցեր ունի անթիվ, որոնցով գալիս է քո գյուղ, բայց ավելի շատ հարցեր հավաքած հետ է դառնում:

Վարագավանքի պատմությունը

Վարագավանքը գտնվում է պատմական Հայաստանի Վասպուրական նահագնում: Կառուցվել է 7-րդ դարում։ Գտնվում է Վան քաղաքից հարավ-արևելք, Վարագա լեռան արևմտյան լանջին։

1856 թվականին Վարագա վանքի վանահայրությունը ստանձնել է Մկրտիչ Խրիմյանը (Խրիմյան Հայրիկ): Վարագավանքում Խրիմյանը մնացել է մինչև 1862 թվականը, երբ տեղափոխվել է Մշո Սուրբ կարապետ:  1857 թ-ին հիմնադրել է Վարագավանքի հոգևոր ժառանգավորաց վարժարանը, իսկ 1858 թ-ին վերսկսել «Արծվի Վասպուրականի» հանդեսի հրատարակությունը:

Վարագավանքի վարժարանը եղել Է նոր տիպի դպրոց. Վանում առաջինը այստեղ են աշակերտներին տրամադրվել սեղաններ, գրատախտակ, քարտեզներ ու բնագիտական նկարներ, վերացվել էր մարմնական պատիժը: Դասավանդել են արտասահմանում կրթված մտավորականներ Մ. Արտամետցյանը, Մ. Փափազյանը, Մ. Գալպակչյանը, Մ. Ռուբենյանը, Ն. Փիրղալամյանը և ուրիշներ։ Ծրագրային առարկաներ են եղել սրբազան պատմությունը, աստվածաբանությունը, եկեղեցական երաժշտությունը, ճարտասանությունը, քերականությունը, աշխարհագրությունը, ազգային պատմությունը և այլն։ Վասպուրականում առաջին անգամ այստեղ է դասավանդվել հայրենագիտություն առարկան, որի նպատակն էր նաև հետազոտել հայրենի բնությունը, պատմական հուշարձաններն ու բանահյուսությունը։ Այդ հետազոտությունների արդյունքներն ընդհանրացվել են առարկայի ուսուցիչ Խ. Խրիմյանի 1883-ին հրատարակված «Հայրենագիտություն» 3 մասից բաղկացած գրքում։ 1862-ին դպրոցը տվել է առաջին շրջանավարտները։ Ժառանգավորացն ունեցել է գրադարան, թանգարան, տպարան, որտեղ տպագրվել է նաև «Արծվի Վասպուրական»-ը:

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Հայկական լեռնաշխարհ

Վանի բերդի բարձունքից նայում ենք Վարագ լեռանը: Եղանակը անհանգստության առիթ է տալիս: Ամպեր են կուտակվում Վարագի վրա: Վաղն առավոտյան պետք է սկսենք վերելքը: Երկար եմ սպասել այս օրվան: Դեռ ուսանողական տարիներից անիրականանալի երազանքների թվում էր նաև Վարագ լեռը: Անհանգստությունս վերելքի հետ չի կապված: Խմբի մասնակիցներից բոլորը վստահելի մարդիկ են, իրար հետ շատ սարեր ենք բարձրացել, «վարագներ»՝ քիչ:

«Վարագները» բեկումնային են մեր կյանքում, «վարագները» երկար մտածելու և խորհելու նյութ են տալիս: Վարագի վերելքն առավել քան կարևոր է, ինչ էլ լինի պիտի հասնենք գագաթ: Վանի բերդի բարձունքում նստած, նայում ենք Վանի հնագույն թաղամասին՝ Քաղաքամեջին, որը հռչակվել է 1915-ի ինքնապաշտպանությամբ: Հայկական Վանից ոչինչ չի մնացել: Նախկին Քաղաքամեջ թաղամասից մնացել են միայն 2 մզկիթի մինարեթ և մի կիսավար եկեղեցի:

Մտքերով գնացի մի դար հետ, փորձեցի պատկերացնել Վանի աշխույժ փողոցները, շուկան, գրադարանները, դպրոցներն ու մանկապարտեզները: Քաղաքամեջում գտնվում էր քաղաքի 12 եկեղեցիներից 7-ը, որոնցից Ս. Նշանը, Ս. Պողոսը, Ս. Տիրամայրը, Ս. Վարդանը, Ս. Ծիրանավորը, Ս. Սահակը գործող էին:

Մենք հիմա նստած ենք այնտեղ, որտեղից առնվազն երեք հազարամյակ մարդիկ նայում են Վանին ու Վարագին: Նրանց մեջ եղել են զորավարներ, զինվորներ, բանվորներ, վանեցիներ, այժմ նաև զբոսաշրջիկներ: Իմ մեջ կա թվարկածներից առնվազն երկուսը՝ ես վանեցի զբոսաշրջիկ եմ: Ցույց տալով դեպի Քաղաքամեջ ասեցի, որ պապս այստեղ է ծնվել: Ընկերներս էլ սկզբում զարմացան: Այո՛ պապս, ոչ թե հեռու նախնիներս: Սկսեցի պատմել, թե ինչպես թրքաքրդական յաթաղանի տակ ընկան նաև իմ նախնիները, և ինչպես այդ դեպքերից 53 տարի անց պապս գտավ իր եղբորը:

Գլխի վերքը

Ֆրանսիական մի փոքրիկ քաղաքում, մի սովորական օր թակում են մի սովորոկան բնակարանի դուռը: Բենժամենը բացելով տեսնում է մի քանի տղամարդու, որոնցից մեկը ուրախությամբ ու տխրությամբ լի աչքերով իրեն է նայում, այդ մարդու աչքերում այնքան հուզմունք կա, որ թվում է՝ հիմա կարտասվի: Բայց ո՞վ է այդ տղամարդը, ինչո՞ւ է այդպես նայում: Մարդկանցից մեկը ներկայանում է որպես կազմակերպության միջնորդ և ասում է.

– Պարո՛ն Բենժամեն, սա ձեր եղբայրն է, որի հետ ճակատագիրը ձեզ բաժանեց մանուկ հասակում: Նա ապրում է Սովետական Հայաստանում, երկար տարիներ փնտրելուց հետո գտել է Ձեզ:

Բենժամենը չի հավատում տեսածին ու լսածին: Ինչպե՞ ս կարող է այդպիսի բան լինել: Այսքան տարի անց: Հնարավոր չէ: Մոտենում է անծանոթ տղամարդուն և ձեռքը տանում է գլխին, հանելով նրա գլխարկը շոշոփում գլուխը և ասում.

– Այո՛, եղբայրս է:

Նրանք փաթաթվում են, և այդ մի քանի վայրկյան տևող պահին Բենժամենի աչքի առաջ անցնում է գաղթի ճանապարհը: Նրան ողջ կյանքի ընթացքում ուղեկցում է այն տեսարանը, երբ քուրդ ձիավորը հարվածում է իր փոքր եղբոր՝ Շահբազի գլխին: Նա հիշում է՝ ինչպես էր իր մանկական փոքր ձեռքերով պահում եղբոր գլխի վերքը, որպեսզի  կանգնեցնի արյունահոսությունը: Աչքի առաջ գալիս են իր արյունոտ ձեռքերը և լացող եղբոր արյունոտ դեմքը: Ավելի պինդ է գրկում եղբորը, որ էլ երբեք բաց չթողնի:

Հիմա, տարիներ անց նա կրկին ձեռքը դրեց եղբոր գլխին և շոշափելով սպին ճանաչեց եղբորը:

53 տարի անց

1975 թ. հունիսի 11-ին, ֆրանսիական Պյույ քաղաքում, 53 տարվա բաժանումից հետո “Վելայի Լա Վերվեն” թեյերի արտադրամասի աշխատակից Բենժամեն Շահբազյանը հանդիպեց իր եղբորը՝ Հայկական Սոցիալիստական Հանրապետության քաղաքացի, լուսանկարիչ Շահբազ Շահբազյանին:

Վան

Շահբազյանների ընտանիքը ապրում էր Վանում: Մանուկ Շահբազյանն ու Մարիամ Անդոնյանն ունեին երեք զավակ՝ երկու տղա և մի աղջիկ: Նրանք ապրում էին աղքատ պայմաններում: Կանոնավոր կերպով  թուրքերին անասուն, հացահատիկ և գինի էին տալիս: Հայրենիքը լքելով հայրը մեկնում է ԱՄՆ գումար աշխատելու, որպեսզի ֆինանսապես օգնի իր ընտանիքին:

Ջարդերից հետո Մանուկ Շահբազյանի ճակատագիրը հայտնի չէ:

Շահբազյանների ընտանիքը լքում է Վանը 1917 թ.-ին և մեկնում Երևան: Կյանքի պայմանները ծանր են, քանզի տիկին Շահբազյանը հազիվ ապրուստի գումար է վաստակում աշխատելով որպես հավաքարար: Երեխաները ստիպված էին ինչ-որ կերպ հոգալ իրենց կարիքները: Նրանք այգիներից միրգ ու բանջարեղեն են գողանում՝ սովը թեթևացնելու համար: Մի քանի անգամ նույնիսկ ողորմություն են խնդրում փողոցում:

Վերադարձ Վան

Վեց ամիս հետո, քաղաքական իրավիճակի փոխվելուց հետո, նրանք վերադառնում են հայրենի քաղաք՝ Վան: Այստեղ նրանց սպասվում էր խորը հիասթափություն. այժմ նրանք ունեին միայն տուն և ուրիշ ոչինչ: Տեսնելով, որ վիճակն անտանելի է, նրանք 1918-ին կրկին ստիպված լքում են Վանը, բայց այս անգամ ուղղությունը Բաղդադն է: Ճանապարհի ընթացքում 250-300 հայերի խումբը, որոնց թվում Շահբազյանների ընտանիքն էր, ընկնում է թուրքերի ձեռքը:

Մի կին իր զգեստի տակ պահելով կարողանում է փրկել երկու եղբայրներին, մոր և քրոջ ճակատագիրն անհայտ է (հավանաբար սպանվում են):

Երեխաները գերի են ընկնում: Մահից փրկված բանտարկյալները, որոնց թվում էին որբ Շահբազյան եղբայրները, հայտնվում են ճամբարում: Այստեղ պայմանները շատ ծանր էին: Կերակրվում էին հում եգիպտացորենով, առվույտով և նույնիսկ մարդկային մսով:

Գալիս է առաջին փրկության հնարավորությունը: Թուրքիայի կառավարությունը փոխանակվում է բանտարկյալներով: Բենժամենն ու Շահբազը նրանց թվում են: Ճակատագրիրը նրանց հասցնում է Բաղդադ, այնուհետև Երուսաղեմ:

Փախուստ մանկատնից

Երուսաղեմում երեխաներն ապրում են մանկատանը: Սակայն մեծ եղբայրը չի հարմարվում որբանոցի կարգերին: Նա 6 այլ երեխաների հետ փախնում է մանկատնից: Նրանց շատ արագ բռնում են: Փախնելու մտքից նրանց հետ սովորեցնելու համար յոթին էլ ծեծում են մյուս աշակերտների ներկայությամբ: Սակայն պատիժն անիմաստ էր, քանի որ փախուստի հաջորդ փորձը պսակվում է հաջողությամբ:

Այդիպսով, 12-13 տարեկան հասակում Բենժամենը ընկերոջ հետ փախնում է մանկատնից: Փոքր եղբորն իր հետ չի վերցնում, քանի որ չգիտեր գլխի գալիքը և չի ուզում վտանգել եղբոր կյանքը:

Անցնելով հարյուրավոր կիլոմետրեր ոտքով Բենժամենն ու ընկերը հասնում են Բեյրութ: Կացարան ունենալու միակ միջոցը ամերիկյան որբանոցն էր: Նրանք այնտեղ են ներկայանում՝ առանց ընդգծելու Երուսաղեմի որբանոցից փախչելու փաստը: Բացատրում են, որ Թուրքիայից են եկել և ուտելու ոչինչ չունեն: Վեց ամիս անց Ֆրանսիայի հողամշակութային միությունը երիտասաարդներին Ֆրանսիայում աշխատելու առաջարկ է անում: Հազարավոր այլ հայերի թվում Բենժամենը ճանապարհ է ընկնում և 7 օրից հասնում է Մարսել:

Ճակատագիրը բերեց Բենժամենին Ֆրանսիա, որտեղ նա պիտի ապրեր ողջ կյանքը: Շահբազն էլ մանկատնից հետո հաստատվում է սովետական Հայաստանում:

Վերջին անգամ 53 տարի առաջ էր Բենժամենը տեսել եղբորը: Լքել էր նրան առանց հրաժեշտի, մի օր կրկին հանդիպելու ակնկալիքով:

Վարագ լեռան գագաթին

Եվ հիմա նստած Վարագի գագաթին նայում եմ Վան քաղաքին ու Վանա լճին: Միգուցե մենք առաջին հայերն ենք 100 տարի անց ոտք դնում Վարագի գագաթին: Չգիտեմ: Նախնիներս երևի ամեն օր Վանից էին նայում Վարագին: Նրանց մտքով չէր կարող անցնել, որ մի օր Վանում հայեր չեն ապրելու և իրենց թոռները բարձրանալու են Վարագը ո՛չ թե որպես հովիվ կամ հայդուկ, այլ որպես լեռնագնաց: Բարձրանալու են Վարագ՝ պատմական հայրենիք գտնելու, լսածն ու կարդացածը համեմատելու, հարցերին պատասխաններ ստանալու և ավելի շատ հարցեր հավաքած գնալու են կրկին վերադառնալու սպասումով:

 

Կարդացեք նաև

Վարագ լեռը

Վարագա ճոխ գյոզալը

Տիգրան Շահբազյան, 2018

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Հայկական լեռնաշխարհ

Կենաց լեռներ

Երկարությունը՝ 50 կմ

Ամենաբարձր գագաթը՝ Կենացսար լեռ (2139 մ)

Լեռնաշղթան ձգվում է ՀՀ Տավուշի մարզում և Ադրբեջանում: Միափորի լեռների հս. ճյուղավորությունն է: Սկսվում է Միափորի լեռների Միափոր գագաթից և հս. ուղղությամբ ձգվում մինչև Կենացսարը, որտեղից փոխելով ուղղությունը դեպի հս.-արլ.՝ հասնում Վարագաջուր գետի հովիտը: ՀՀ-ում երկարությունը 42 կմ է: Հանդիսանում է ջրբաժան Վարագաջուր և Տավուշ գետերի միջև: Լեռների արմ. և հվ. արլ. լանջերն անտառապատ են:

Կենացսար լեռ

Գտնվում է Տավուշի մարզում, Վարագաջուր գետի աջ կողմում, Գանձաքար գյուղից 8,5 կմ հվ.-արլ.: Լեռան լանջերը ծածկված են մարգագետնային բուսականությամբ և նոսր անտառներով, ցածրադիր մասերում՝ բոխու և հաճարենու անտառներով:

Արշավներ Հայաստանում