Բոլորին հայտնի սվաստիկան կամ հավերժության նշանը, ըստ սանսկրիտերեն ստուգաբանության, առաջացել է su և asti բառերից, ինչը թարգմանաբար նշանակում է լավ լինել: Հավերժության նշանը տարբեր ժողովուրդների մոտ տարբեր անվանումներ է ունեցել, սակայն 19-րդ դարում մեծ տարածում ստացավ «Սվաստիկա» անվանումը: Նշանն իրենից ներկայացնում է մի կետից ծագող և կենտրոնի շուրջ՝ աջ կամ ձախ պտույտ ունեցող կոր կամ կեռ թևերով պատկեր: Հետագայում, իհարկե, այն ենթարկվել է որոշ ձևափոխությունների և ստացել տարբեր արտահայտչամիջոցներ:

Հայաստանում այս նշանն ունի տարբեր անվանումներ՝ արևախաչ, Վահագնախաչ, Խաչ պատերազմի և կեռխաչ: Հայկական էպոսում հանդիպող «խաչ պատերազմին», որը հերոսները կապում էին իրենց թևին՝ թշնամու դեմ պատերազմելու գնալուց առաջ, նույնպես սվաստիկայի ինչ-որ օրինակ է, քանի որ այս արիական նշանը դարեր շարունակ հանդիսացել է հայ ռազմիկների պահապանը:

Կեռխաչի խորհուրդը

Ըստ տարածված կարծիքներից մեկի՝ կեռխաչի հիմք հանդիսացող հորիզոնական գիծը խորհրդանշում է նյութական աշխարհը, իսկ ուղղահայաց գիծը՝ ոգեղեն և տիեզերական աշխարհը: Եվ այս պատկերի մեջ էլ հենց խաչվում են ոգեղենն ու նյութականը: Ընդունված է նաև այն տեսակետը, որ աջ թեքվող սվաստիկան կյանքի և հավերժության խորհրդանիշն է, իսկ դեպի ձախ թեքվողը՝ մահվանը: Ի վերջո, երկու դեպքում էլ ստանում ենք հավերժական պտույտ. որոշ դեպքերում կյանքից-մահ, որոշ դեպքերում էլ՝ մահից-կյանք: Հայկական հնագույն հավատալիքներում ևս աջը միշտ կապվել է հաջողության, իսկ ձախը՝ անհաջողության հետ:

Կեռխաչը հայերի համար հանդիսանում է հավերժության խորհրդանիշ և ուղեկցում նրանց անհիշելի ժամանակներից: Հայկական մշակույթում այս նշանը կապված է արևի, կայծակի և կրակի պաշտամունքի հետ: Հատկապես նշանակալի է արևի պաշտամունքը:

Կեռխաչն իր ձևով անընդհատ շարժման տպավորություն է ստեղծում, ինչն էլ հենց խորհրդանշում է արևի շարժումը: Հայկական կեռխաչի ամենատարածված տեսակներից է արևախաչը: Արևախաչը հիմնականում ութաթև է լինում, ինչը հայ- արիների համար խորհրդանշում է հայկական աստվածային համակարգի 8 աստվածներին. նրանք են՝ Հայր Արա, Մայր Անահիտ, Աստղիկ, Վահագն, Միհր, Նանե, Տիր, Վանատուր:

Սակայն գոյություն ունի նաև 12 թև արևախաչ, որը խորհրդանշում էր կենդանակերպի 12 նշանները, որոնք էլ ըստ նրանց կարգավորում էին երկրային և տիեզերական տարեփոխումները:

Կեռխաչի զարգացման փուլերը

Կեռխաչի ամենահին նախատիպերը կարելի է հանդիպել Գեղամա և Սյունիքի բարձրավանդակի լեռներում գտնված բազմաթիվ ժայռապատկերներում:

Այնուհետև, այն լինելով բրոնզե դարի ամենատարածված զարդանախշերից մեկը, պատկերվել է բազմաթիվ կավամանների, բրոնզից գոտիների և զարդերի վրա:

Ավելի ուշ միջնադարում այս խորհրդանիշը սկսեց լայնորեն օգտագործվել ճարտարապետության, մանրանկարչության և գորգագործության մեջ: Քրիստոնեությունից հետո այս նշանը դառնում է հավերժության խորհրդանիշ՝ խորհրդանշելով երկնային կյանքի հավերժականությունը:

Որոշ ուսումնասիրություններ վկայում են, որ կեռխաչը հատկապես շատ է օգտագործվել հայ ռազմիկների կողմից: Քանի որ դրա մեծաքանակ պատկերներ են գտել առաջնորդների դամբարանների վրա և պեղումների արդյունքում հայտնաբերված զենքերի և հանդերձանքի վրա: 5-րդ դարից սկսած այն լայնորեն սկսվում է օգտագործվել հուշաքարեի վրա, իսկ ավելի ուշ արդեն պատկերվում խաչքարերի վրա: Լինելով խաչքարերի կարևոր զարդանախշերից մեկը՝ արևախաչը լայնորեն սկսվել է կիրառվել նաև եկեղեցաշինության մեջ: Այդ է պատճառը, որ հավերժության նշան կարելի է տեսնել բազմաթիվ եկեղեցական կոթողների վրա:

Հայկական մշակույթում քառաթև հավերժության նշանը լայնորեն օգտագործվել է հատկապես անիական դարաշրջանում: Այն հաճախ կարելի է հանդիպել զարդանախշերի մեջ: Այս հայտնի նախշը հանդիսացել է նաև հայկական վիշապագորգերի կարևոր բաղադրիչը: Այն իրենից ներկայացնում է հավերժության նշանը՝ առանձին կողմերում ոլորված վիշապի կերպարներով:

Կեռխաչն ու ֆաշիզմը

Շատ մարդիկ այսօր սվաստիկան կամ կեռխաչը համարում են չարի խորհրդանիշ՝ կապելով այն ֆաշիզմի և ազգայնամոլության հետ: Այն համարվում էր արիացիների խորհրդանիշը, իսկ արիացիները սպանել չգիտեին: Արիացիներն ունեին մի քանի օրենքներ. Արիացին իրավունք չուներ սպանել հակառակորդին, երբ ինքը ձիու վրա էր, իսկ հակառակորդը՝ ոչ, եթե ինքը զինված էր, իսկ հակառակորդը՝ անզեն: Եվ իհարկե, իզուր չէ, որ 1930 թ. գերմանացիներն իրենց հռչակեցին արիական ցեղերի հետևորդներ և որպես իրենց խորհրդանիշ ընդունեցին արիացիների տիեզերաիմաստ խորհրդանիշներից մեկը:

Ըստ նացիզմի գաղափարախոսության՝ գերմանացիները համարվում էին արիական ռասսայի ներկայացուցիչներ և իրավունք ունեին իշխելու ավելի ստորին ռասսաներին: Ֆաշիստական բանակի զինվորներն այս խորհրդանշանը կրում էին իրենց թևերին և պատկերում իրենց զրահամեքենաների և ինքնաթիռների վրա: Որոշ հետազոտողներ պնդում են, որ նացիստական սվաստիկան ուներ դեպի ձախ գնացող շարժում, որը համարվում է չարի և մահվան խորհրդանիշը, սակայն հանդիպում են նաև կարծիքներ, որ այն ամեն դեպքում ունեցել է դեպի աջ գնացող ուղղություն: Սակայն ինչպիսի ուղղություն էլ ունենար, այն որևէ կերպ չէր կարող կապվել նացիստական գաղափարների հետ:

Արևախաչը Յունիկոդում

1987 թ-ից սկսած հայկական արևախաչը ընդգրկված է նաև համակարգչային գրանշանների հավաքածուներում: Այն հաճախ օգտագործվում է *-ի փոխարեն՝ տեքստի հատվածները միմյանցից բաժանելու համար: 2010թ.-ին ՀՀ Ստանդարտների ազգային ինտիտուտը դիմում է Յունիկոդ կոնսորցիումին և առաջարկում է գրանցել հայկական հավերժության նշանը՝ ներկայացնելով գրանշանի նկարագրությունն ու հիմնավորումը:

Հիմնավորումներն առանց առարկության ընդունվում են և 2012 թ.-ին գրանշանը պաշտոնապես գրանցվում է Յունիկոդ կոնսորցիումի կողմից՝ այն պաշտոնապես դարձնելով ISO /IEC 1046 ստանդարտի մի մաս:

Որքան էլ, որ սվաստիկան կամ կեռխաչն ունենան տարբեր մեկնաբանություններ, այնուամենայնիվ, գրեթե բոլոր ուսումնասիրողներն այն կապում են արիական ցեղերի հետ, և այն ընկալվում է որպես արիական խորհրդանիշ: Հայերն այն քիչ ժողովուրդներից են, ում մշակույթի տարբեր շերտերում այս խորհրդանիշն ունեցել է իր բազմաթիվ դրսևորումները: Ինչպես նաև հայերն աշխարհում միակներից են, ովքեր մինչ օրս այն օգտագործում են, որպես ազգային ինքնության խորհրդանիշ:

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Բլոգ Հայաստանի մասին

Ծիսական տիկնիկների մեջ է ամփոփվել ժողովրդի մտածողությունը: Ժողովուրդը ծիսական տիկնիկներին օժտել է չարը խափանող և հաջողություն բերող մոգական ուժով: Այս տիկնիկները հայկական ավանդական տոների և ծեսերի կարևոր մասն են կազմել, որոնցից յուրաքանչյուրն ունեցել է իր պատմությունը: Սովորաբար հայկական ծիսական տիկնիկներ պատրաստել են կանայք, օգտագործելով ամենատարբեր նյութերը` հիմնականում փայտ, թելեր, կավ, մետաղ, կաշի, մորթի, մազ, խմոր:

Նուրի կամ անձրևի հարս

Նուրին համարվում էր ծաղկազարդի խորհրդանիշ տիկնիկը, կամ անձրևի հարսը, որից երաշտի ժամանակ գյուղացիներն անձրև էին խնդրում: Երբ մարդիկ տառապում էին ջրի սակավությունից, իսկ հողը չորանում և ճաքում էր, Նուրին սկսում էր արտասվել, և նրա արտասուքից հողը թրջվում էր, իսկ արտերն ու դաշտերը կենդանություն առնում:

Նուրին անպայման երկար վարսեր և մեծ նշաձև աչքեր է ունեցել, և հենց այս խոշոր աչքերից թափվող արցունքներն էլ կենդանություն են հաղորդել բնությանը:

Նուրիի շապիկը նկարազարդ էր, իսկ գոտին հյուսված էր յոթ ծիածանագույն թելերից: Հնում տարբեր գավառներում Նուրի տիկնիկը պատրաստում էին նաև ցախավելից կամ փայտից: Գլխին միշտ դնում էին ծաղկեպսակ և ամբողջությամբ նրան ծաղիկներով զարդարում: Ժողովուրդը Նուրիի մասին անգամ հատուկ երգ է հյուսել:

Ծաղկազարդի տոնի ժամանակ աղջիկ երեխաները Նուրիին պարեցնելով և երգեր երգելով՝ պտտեցնում էին տնետուն, իսկ մարդիկ էլ դռներից և պատուհաններից ջուր էին ցողում Նուրիի վրա: Տան մեծ կինը նաև երեխաներին էր նվիրում որոշ մթերքներ. մեկը հավկիթ էր տալիս, մյուսը հաց կամ պանիր: Եվ այսպիսով տներից մթերքները հավաքելով՝ երեխաները խնջույք էին կազմակերպում: Եթե պատահմամբ անձրև էր տեղում, երեխաները հրճվում էին և ուրախանում, որ Նուրին իրենց աղոթքը լսել է և իրենց անձրև է տվել:

Վիճակի Արուս

Վիճակի Արուսն էլ համարվում էր Համբարձման տոնի խորհրդանիշ տիկնիկը: Համբարձման տոնից առաջ աղջիկները վերցնում էին փարչը (հատուկ կավից սափոր) և դրա մեջ լցնում էին յոթ աղբյուրից յոթ բուռ ջուր, յոթը ծաղկից`յոթ տերև ծաղիկ, յոթ հոսող ջրից` յոթ քար: Այս ամենը միասին հենց կոչվում էր Վիճակ: Այս Վիճակի փարչի մեջ գյուղի չամուսնացած աղջիկները գցում էին նաև իրենց զարդերը, որոնցով հաջորդ օրը պետք է գուշակություններ անեին: Եվ այս ամենի վերջում վիճակի փարչի գլխին ամրացնում էին վիճակի տիկնիկին՝ Արուսին: Վիճակի փարչի մի ամբողջ գիշեր պետք է մնար լուսնի լույսի տակ: Հաջորդ օրն առավոտյան վիճակը տեղափոխվում էր գուշակություններ անելու:

Աղջիկները խմբերով գնում էին սարերը և բազմաթիվ ծաղիկներ հավաքում: Այնուհետև այդ հավաքված ծաղիկներից ծաղկեպսակներ էին պատրաստում, որոնք համբարձման տոնին պետք է նվիրեին տոնի մասնակիցներին:

Համբարձման ծեսի ժամանակ գովերգվում էին աստղերին, երկինքը, բնությունը, բազմաթիվ գեղեցիկ երևույթներ և հատկապես սերը: Համբարձման տոնի ժամանակ էին պատրաստվում նաև Արուսի տիկնիկը և կաթնով, որը հետագայում լցնում էին դաշտերը, որպես զոհաբերություն, որպեսզի տարին առատ լինի: Վիճակի Արուսին պատրաստելու համար աղջիկները վերցնում էին խաչաձև փայտ, շորեր հագցնում, գլխին հատուկ հարմարանք դնում՝ վրան աչքեր և բերան նկարելով: Տիկնիկն ունենում էր հատուկ ճակատնոց և հարուստ զարդեր:

Ասիլիկ Վասիլիկ

Գոյություն ունեին նաև յուրահատուկ խմորից պատրաստված տիկնիկներ: Սրանք կոչվում էին Ասիլիկ Վասիլիկներ: Այս տիկնիկները հիմնականում թխվում էին գուշակություններ անելու նպատակով՝ Ամանորի նախօրյակին: Կախված, թե ում համար էին գուշակություն անելու, այս տիկնիկները կարող էին ունենալ տարբեր կերպարանքներ: Դրանք կարող էին լինել մարդու, կենդանու կամ քսակի տեսքով: Խմորի վրա ձու էին քսում, զարդարում չամիչով և ընկույզով, այնուհետև դնում վառարանի մեջ:

Եթե այն թխվելիս ուռչում էր, ապա ընտանիքում հաջողություն էր լինելու, իսկ եթե սմքում կամ փոքրանում էր, ապա հակառակը՝ անհաջողություններ էին սպասվում: Եթե տանը նոր հարս կար, և թխվելիս փորի հատվածը ուռչում էր, գուշակում էին որ հարսը գալիք տարում պետք է երեխա ունենար: Եթե քսակի տեսքով ասիլիկ-վասիլիկն ուռչում էր, ապա տարին առատ ու հարուստ էր լինելու։ Ասիլիկները համարվում էին իգական տիկնիկները, իսկ Վասիլիկներն արական կերպարով տիկինիկները: Արական տիկնիկները պետք է պարտադիր արտահայտված գոտի ունենային:

Ուտիս տատ և Պաս պապ

Ուտիս տատն ու Պաս պապը հանդիսանում էին Բարեկենդանի տոնի խորհրդանիշները: Այս երկու կերպարները մշտական պայքարի մեջ էին գտնվում: Ուտիս տատը պատկերվում էր թմբլիկ և կարմրաթուշ տիկնիկի տեսքով, ով ձեռքին միշտ շերեփ ուներ: Ի հակադրություն դրան, Պաս պապը պատկերվում էր նիհար և հյուծված՝ ձեռքին էլ միշտ մի փայտ, որով նախատում էր Ուտիս տատին: Ուտիս տատը համեղ, յուղալի կերակուրներ էր պատրաստում երեխաների համար, որպեսզի նրանք ուտեն և զորացնեն իրենց մարմինը:

Բարեկենդանը համարվում էր այն տոնը, որի ընթացքում մարդիկ կարող էին սրտի ուզածի չափ ուտել և ուրախանալ: Հետևաբար Բարեկենդանը համարվում էր Ուտիս տատի կամ կանացի իշխանության շրջանը: Տոնի վերջում մարդիկ վռնդում էին Ուտիս տատին և դիմավորում Պաս պապին: Բարեկենդանի տոնակատարության վերջում Ուտիս տատին չարչարելով սարից ներքև էին գլորում:

Ակլատիզ

Պաս պապի կերպարը հայտնվում էր մարդկանց տներում Ակլատիզ տիկնիկի տեսքով: Ակլատիզ պատրաստում էր տան ամենատարեց կինը՝ բոլորից թաքուն: Ակլատիզը պատրաստում էին հիմնականում փայտից կամ ծղոտից: Ակլատիզը խստահայաց ծերունու տեսքով տիկնիկ էր, որի ոտքերից ամրացնում էին սոխ կամ կարտոֆիլ: Սոխը վերածնության ու հարության խորհրդանիշ էր. պահքի վերջին օրն այդ սոխից ապուր էին պատրաստում՝ միաjն սոխից և ջրից, որն էլ հադիսանում էր պահքի վերջին կերակուրը:

Տիկնիկների վրա էլ ամրացնում էին 7 փետուր, որոնք էլ խորհրդանշում էին մեծ պահքի 7 շաբաթները: Փետուրներից երեքը հիմնականում սպիտակ էին լինում, մեկը՝ սև ու սպիտակ, իսկ մյուս երեքը՝ սև: Սպիտակ փետուրները խորհրդանշում էին պահքի այն շաբաթները, որոնք ընդգրկում էին ձմռան շրջանը, երբ հողը ձյունով էր պատված, իսկ մյուս երեք սև փետուրները՝ այն շրջանը, երբ ձյունն արդեն հալվում էր և երևում էր սև հողը: Ամեն շաբաթը լրանալուց հետո մեկ փետուր հեռացնում էին:

Այս տիկնիկը հանդիսանում էր նաև պասի օրացույց, և մնացած փետուրներով մարդիկ կարողանում էին հաշվարկել թե ինչքան է մնացել պասի ավարտին: Ակլատիզի թևերից քարեր էին կախում և այն ամրացնում երդիկից, որպեսզի երեխաներին վախեցնեին, որ եթե նրանք խախտեն պահքի կանոնները՝ Ակլատիզը քարերով կհարվածի նրանց: Իսկ նրա վզից կախված կծու պղպեղներն էլ կվառեին երեխաների բերանը:

Ակլատիզը հիմնականում նիհար էր լինում և հյուծված: Ակլատիզը հանդիսանում էր տղամարդկային ուժի խորհրդանիշը, որը պետք է հսկեր հնազանդությունը: Տարբեր գավառներում տարբեր էին Ակլատիզի անվանումները` Ախլոճ, Ախացել, Ախելուծ, Գոգոռոզ, Խուխուլիճ, Խուլուճիկ, Մոռմոռոզ, Մռմռաս, Մեծպաս, Ֆռիկ, Որոջբեկ և այլն։

Հայկակայն կենցաղում եղել են նաև շատ ուրիշ տիկնիկներ, որոնք ժամանակի ընթացքում ամբողջությամբ դուրս են մղվել կենցաղից և մոռացվել: Վերը թվարկված ծեսերից շատերն այլևս գոյություն չունեն, և ծեսերի վերացման հետ էլ դրանց խորհրդանշող տիկնիկները նույնպես դուրս են մղվել կենցաղից: Սակայն կենցաղում դրանց քիչ կիրառությունը չի խանգարում դրանց մնալ մշակութային ամենագեղեցիկ տարրերից մեկը:

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Բլոգ Հայաստանի մասին

Հայկական ավանդական խաղեր ասելիս բոլորն առաջինը պատկերացնում են կոխը, չլիկ դաստան, յոթ քարը, հավալան և շատ ու շատ այլ խաղեր: Դրանցից մի քանիսի մասին կխոսենք այս հոդվածում: Խաղերն ու տարբեր կատակերգական խաղիկները, դեռևս անհիշելի ժամանակներից, հանդիսացել են հայ ժողովրդի կենցաղի անբաժան մասը: Միջնադարում խաղ էին անվանում ոչ միայն մանկապատանեկան խաղերը, այլ նաև թատերական և կրկեսային ներկայացումները: Խաղ կամ խաղիկ էին կոչվում նաև որոշ երգեր, որոնք ուղեկցվում էին խաղային ներկայացումներով: Խաղիկները կարճ բանաստեղծություններ էին, որոնք տարբեր տոների և ծիսական արարողությունների ընթացքում ներկայացվում էին երգերի տեսքով:

Մանկական խաղերը ոչ միայն երեխաներին զբաղեցնելու, այլ նաև նրանց կրթելու միջոց էին: Հայերը, դեռ վաղնջական ժամանակներից, մեծ կարևորություն են տվել երեխաների դաստիարակությանը՝ հատկապես տղա երեխաներին: Խաղերը դեռ մանկուց ազդել են երեխաների ոչ միայն ֆիզիկական կարողությունների զարգացման և կոփման վրա, այլ նաև օգնել են երեխաների մեջ զարգացնել հնարամտություն և մրցակցության գաղափարը: Ինչպես նաև բազմաթիվ կատակերգերն ու խաղիկներն օգնել են երեխաների մեջ զարգացնել սրամտություն և հումորի զգացում:

Խաղերն իրարից շատ են տարբերվում, սակայն կա մի բան, որն ընդհանուր է բոլոր խաղերին, դա է մրցումը և թատերական, խաղարկային բնույթը: Խաղերը հիմնականում իրարից տարբերվում էին սեռատարիքային առանձնահատկությունների հիման վրա: Տղաների համար նախատեսված խաղերը խիստ տարբերվում էին աղջիկների համար նախատեսված խաղերից: Դրանք ավելի շարժուն էին և ավելի մեծ ֆիզիկական ուժ էին պահանջում:

Պատմության տարբեր ժամանակներում և տարբեր տոհմերի ներսում գոյություն են ունեցել միություններ, որոնք ունեին միայն իրենց հատուկ խաղերը: Միության ներսում յուաքանչյուր սեռատարիքային խումբ ուներ իրեն հատուկ հավաքույթի վայրը, ինչպես նաև յուրաքանչյուր միություն հավաքվելու և խաղեր կազմակերպելու իրեն հատուկ ժամն ուներ: Այդ խմբերի անդամները հաճախ կարող էին հասնել մինչև 200-ի, ովքեր ամբողջ գիշեր կարող էին հավաքվել, խաղեր խաղալ և կատակներ անել: Հավաքույթների և խաղերի համար լավագույն վայրը հանդիսանում էր կամ ընդարձակ դաշտը, կամ կտուրը:

Ավանդական խաղային մրցություններ և խաղերի թատերական բեմադրություններ մեծ մասմաբ կատարվել են տոների և տարբեր ծիսական արարողությունների ժամանակ: Իր խաղային ներկայացումների բազմազանությամբ աչքի էր ընկնում բարեկենդանը: Ըստ հնագույն ծեսի՝ բարեկենդանը խենթության և զվարճանքի օր էր համարվում: Ամբողջ համայնքը, որպես կանոն, հավաքվում էր գյուղամիջում և սկսում էր տոնախմբությունը՝ բազմաթիվ մրցություններով, խաղերով, երգ ու պարով: Իսկ վերջում բոլորը հավաքվում էին մեծ սեղանի շուրջ՝ ճաշկերույթի: Հենց այս տոնի ժամանակ էլ ցուցադրվում էին բազմաթիվ ավանդական խաղերի բեմադրությունները:

Հեծյալ խաղեր

Ռազմամրցակցային խաղերը գալիս են դեռ նախնադարյան ժամանակաշրջանից: Ինչքան էլ որ ժամանակի ընթացքում փոփոխվել են դրանց արտահայտչամիջոցները, այնուամենայնիվ, դրանք մինչ օրս էլ պահպանել են իրենց առաքելությունը, այն է՝ ռազմական դաստիարակությունը և առողջ մարմնի կոփումը: Նման խաղերը բնորոշ էին բացառապես արական սեռի ներկայացուցիչներին: Բնական է, որ Հայաստանում պետք է լինեին նաև ձիերի մասնակցությամբ խաղեր, քանի որ Հայաստանում զբաղվում էին ձիերի բուծմամբ և ընտելացմամբ:

Հեծյալ խաղերը կամ ձիախաղերը պայմանականորեն կարելի է բաժանել երկու խմբի: Դրանցից առաջինը ձիու մասնակցությամբ իրականացվող խաղերն էին կամ ձիավարությունները, որտեղ ձիերը նույնպես փորձարկվում էին արագավազության մեջ: Երկրորդ խումը կազմում էին նիզակախաղերը, որտեղ մասնակիցները նստում էին ձիու վրա, ձեռքներին ունենալով փայտե նիզակ, փորձում էին խոցել հակառակորդին:

Գոյություն ուներ նաև, այսպես կոչված, սպարապետների մենամարտ խաղը, որի ժամանակ մասնակիցներն իրենց սաղավարտի վրա փետուր էին ամրացնում և մենամարտի ընթացքում փորձում էին նիզակով հակառակորդի փետուրը գետնին տապալել:

Այսպիսի ձիախաղերը կամ հեծյալ խաղերը պահպանված են եղել մինչև 20-րդ դարի սկիզբը, և տարածված են եղել հիմականում իշխանավորների շրջանակում: Դրանք հիմնականում խաղում էին տոնակատարությունների ժամանակ:

7 քար

Ռազմական խաղերից է նաև յոթ քարը: Նախկինում այն խաղացել են թշնամու վահանի կոտրված կտորներով: Խաղի մասնակիցները հավաքել են փշրված յոթ կտորները և, դրանք նորից կառուցելով, ամրացրել են իրենց բերդը և դուրս վանել թշնամուն: Իսկ այնուհետև վահանի կտորներին փոխարինելու են եկել յոթ տափակ քարերը: Խաղը կարող է ունենալ 10-20 մասնակից: Մասնակիցները բաժանվում են երկու խմբի: Մի խումը կանգնում է քարերի կողքին, որպես դրանց պահապան, իսկ մյուս խումբը՝ որոշակի հեռավորությունից գնդակը գլորելով, փորձում է քանդել քարերի բուրգը:

Երբ մասնակիցներից մեկին հաջողվում է քանդել բուրգը, ապա մյուս խմբի մասնակիցները պետք է վերցնեն գնդակը և դրանով փորձեն հարվածել հակառակորդ խմբի մասնակիցներին՝ չթողնելով նրանց նորից հավաքել քարերը: Եթե մասնակիցներին հաջողվում էր նորից հավաքեր քարերը, ապա նրանք հաղթող էին ճանաչվում: Եվ իհարկե, այս ամենը շարունակվում էր այնքան ժամանակ մինչև մասնակիցները հոգնեին, կամ մութն ընկներ: Իսկ մութն ըկնելուց հետո արդեն սկսում էին պահմտոցի խաղալ:

Հոլ

Այստեղ մասնակիցների թիվը անսահմանափակ է: Խաղալու համար անհրաժեշտ էր հոլ, որն իրենից ներկայացնում էր կոնանման փայտ՝ երկաթե սուր ծայրով և հատուկ հանգույցով պարան: Հոլը պտտելու համար անհրաժեշտ էր հանգույցն անց կացնել մատի վրա, իսկ պարանի մյուս ծայրը փաթաթել փայտե հոլի վրա: Խաղացողը կտրուկ առաջ է նետում ձեռքը, պարանը բացվում է, և հոլը սկսում է պտտվել գետնին: Նախապես գետնի վրա փոքրիկ փոս էր փորվում և դրանից որոշակի հեռավորության վրա դրվում էր կոճ, այն էր՝ հոլ առանց ծայրի: Խաղացողների մասնակցության հերթականությունը որոշվում էր վիճակահանությամբ:

Խաղի իմաստը նրանում էր, որ հոլը դեռ պտտվելու ընթացքում պետք էր ափի մեջ վերցնել ու հարվածել կոճին: Դա պետք էր անել այնպես, որ այն առաջ տանելով գցեին փոսի մեջ: Խաղը շարունակվում էր այնքան ժամանակ, մինչև ինչ-որ մեկին հաջողվում էր ամենաշատը կոճը փոսի մեջ նետել: Մրցանակը, որպես կանոն, հակառակորդի հոլն էր լինում:

Կոխ

Կոխը ժամանակակից ըմբշամարտի նախատիպն է հանդիսանում: Այն տարբեր ծիսակատարությունների, տոների, հավաքույթների և հարսանիքների անբաժան մասն է կազմել: Այն տարբեր անվանումներ է ունեցել՝ գոտեմարտ, գուռաշ, չոքագյուլաշ և այլն: Նախքան գոտեմարտի սկիզբը, ազգային երաժշտության ներքո, մրցակիցները միմյանց հետ պարում են ազգային պարեր, որից հետո միայն սկսում են մրցամարտը: Հաղթող էր համարվում այն մասնակիցը, ով կարողանում էր իր հակառակորդին գետնին տապալել:

Հնում հարսանիքների ժամանկ, երբ հարսանեկան թափորը հասնում էր փեսայի տուն, աղջկա և տղայի ծնողները բեմադրված կոխ էին բռնում՝ այսպիսով ավելի ամրապնդելով իրենց բարեկամությունը: Փեսայի համար նույնպես հարսանեկան կոխը կարևոր գործողություն էր, որի ընթացքում փեսան ցույց էր տալիս իր պատրաստվածությունն ամուսնական կյանքին:

Կոխ բռնելու ավանդույթի տեսարանի հանդիպում ենք նաև «Անուշ» պոեմի մեջ: Որտեղ ասվում է, որ ըստ ընդունված ադաթի իգիթն իր օրում իր իգիթ ընկերոջը գետնին չպիտի տապալի կոխի ժամանակ: Եվ երբ մի անգամ տոնակատարության ժամանակ երկու ընկերներ Սարոն ու Մոսին կոխ են բռնում, և Սարոն, մոռանալով իրենց ընկերական կատակ խաղը, գետնին է տապալում իր ընկերոջը՝ այդ օրվանց Սարոն ու Մոսին անհաշտ թշնամիներ են դառնում:

Հայաստաում դեռ կան որոշ համայնքներ, որտեղ պահպանվել է ազգային ավանդական խաղեր խաղալու ավանդույթը: Նման խաղերի պահպանությունը խիստ անհրաժեշտ է, քանի որ դրանք պարզապես խաղեր կամ մրցության եղանակներ չեն: Այս խաղերն իրենց մեջ թաքցնում են ազգային ինքնությունն ու ավանդական կենցաղի մի շարք առանձնահատկություններ:

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Բլոգ Հայաստանի մասին

Հին աշխարհի շատ երկրներում, ինչպես նաև Հայաստանում, որոշ առարկաների և երևույթների վերագրվել են տարբեր նշանակություններ և գործառույթներ: Մարդիկ այդ առարկաներին վերագրում էին չարին վանելու և հաջողություն բերելու հատկանիշներ, և դրանց անվանում էին չարխափաններ: Դրանք հիմնականում իրեր էին, որոնք պատրաստվում են հատուկ ծիսակարգով և պահվում հատուկ պայմաններում: Այս բոլոր առարկաներն էլ հենց կոչվում են հայկական հմայիլներ կամ, այսպես ասած, հմայքի արժանի իրեր:

Հայերը հնում հավատում էին, որ հմայիլներն իրենց պաշտպանում էին արհավիրքներից, պատերազմներից և անհաջողություններից: Կա կարծիք, որ հմայիլներն առաջացել են մարդկության զարգացման այն փուլում, երբ մարդկանց մեջ դեռ չկար հստակ տարբերակում գիտելիքի, իրականի և երևակայականի միջև:

Մինչ գրավոր աղոթքների առաջացումը, մարդիկ չարխափան խորհուրդ էին տեսնում երկաթի, քարի կամ փայտի կտորների մեջ: Նրանք դրանցից տարբեր փոքրիկ կտորներ էին կտրում և պահում իրենց մոտ, որպես իրենց պահապան ուղեկից:

Այս երևույթն իր բազմաթիվ դրսևորումներն է ստանում ինչպես առօրյա կյանքում, այնպես էլ բազմաթիվ ծիսական արարողությունների մեջ:

Բնական հմայիլներ

Ընդունված է հմայիլները բաժանել երկու մեծ խմբի՝ բնական և ձեռակերտ: Բնական հմայիլներ են համարվում բուսական և կենդանական աշխարհի տարբեր տարրեր: Դրանցից են օրինակ փուշը, եղջյուրը, սոխը, սխտորը, և հենց սրանք էլ հետագայում հիմք են հանդիսանում ձեռակերտ հմայիլների ստեղծման համար, որոնք պատրաստվում էին հիմնականում փայտից, քարից, մետաղից, բամբակից և այլն:

5-րդ դարի պատմիչների հիշատակություններում հանդիպում է, որ հավատալիքներում գերբնական հատկություններ ունեին և չարի դեմ պայքարի միջոց էին համարվում փուշը, կրակը, երկաթը: Հին Հայաստանում չարի դեմ պայքարում էին մետաղե առարկաներով, որոնք հիմնականում ունեին սուր ծայր:

Դրանցից էին ասեղը, մեխը, դանակը և այլն: Անգամ երկաթի և պողպատի հիշատակությունները խոսքի մեջ չարխափան դեր էին խաղում: Ըստ ավանդազրույցների՝ չար ոգիները սարսափում էին այս մետաղներից: Երբ ցանկանում էին տան շեմը պաշտպանել չարից, մուտքի դռան ներքևի հատվածում երկաթե ձող էին դնում և հավատում, որ այն թույլ չի տա չարին ներս մտնել: Յուրահատուկ պաշտամունք կար նաև մեխի հանդեպ: Մարդիկ հավատում էին, որ իրենք մեխի միջոցով կարող են աշխատեցնել սատանային: Նրանք կարծում էին, որ երբ իրենց հաջողվում է մեխը խփել ինչ-որ տեղ, դրանից հետո սատանան հնազանդվում է իրենց և սկսում աշխատել իրենց համար: Հմայությունների մեջ մեխն օգտագործվում էր ոչ միայն չարի աչքը ծակելու, այլ նաև չարին գամելու համար:

Հայկական հմայիլների շարքում նաև լայնորեն կիրառվում էր ասեղը: Հայերը համարում էին, որ ասեղ հմայիլը վանում էր բացասական էներգիան: Հնում հաճախ կարելի էր հանդիպել տարիքով կանանց, որոնց հագուստի վրա ասեղ կար ամրացված: Նրանք նաև ասեղ էին ամրացնում այն մարդու հագուստին, ով պատրաստվում էր ճանապարհ գնալ:

Սակայն հայկական կենցաղում բարիք բերող հմայիլներից ամենատարածվածը համարվում էր պայտը: Այն ամրացնում էին մուտքի դռան վերևում, որպեսզի չարիք չպատահի, և տանը միշտ հաջողություններ լինեն: Հայերը պայտից խնդրում էին պաշտպանություն և հիվանդությունների ապաքինում: Բարիքն ու հաջողությունը տուն էին մտնում պայտի բաց անկյունից: Այդ է պատճառը, որ հիմնականում կախելիս պայտի բաց անկյունը դեպի վերև են թողել, որպեսզի այն հավաքեր վերևից եկող օրհնությունն ու փոխանցեր այն տուն: Իսկ երբ բաց անկյունը դեպի ներքև էր կախվում, ապա պայտը ոչ մի բարեբեր գործառույթ չէր կատարում:

Դաղդղան

Հմայիլների շարքում մեծ և առանձին տեղ էին զբաղեցնում փայտից պատրաստված հմայիլները, որոնք կոչում էին դաղդղան:

Դաղդղան պատրաստում էին և՛ մարդկանց, և՛ կենդանիների համար: Կային նաև հատուկ դաղդղաններ, որոնք կախում էին նորածնի օրորոցից կամ դաստակից: Տան համար պատրաստվող դաղդղաններն ավել մեծ էին և կախվում էին տանը, որևէ լավ երևացող տեղում: Իսկ նորածնի համար պատրաստվող դաղդղանները փոքրիկ տակառի ձև էին ունենում և հաճախ ուլունք էին հիշեցնում:

Հնում լայնորեն տարածված էր խոշոր եղջերավոր անասունների վզից կամ եղջյուրից դաղդղան կախելը: Դաղդղաններ կախել են նաև կարասներից և կճուճներից, որպեսզի այնտեղ պահվող բերքը պահպանեին կրծողներից և միջատներից:

Դաղդղան պատրաստելու համար, որպես փայտանյութ օգտագործում էին սրբազան ծառերի փայտը: Կան գյուղեր, որտեղ դաղդղանները պատրասվել են հատուկ դզդզան կամ բռնչենի կոչվող ծառի արմատներից և բնից: Մարդիկ հավատում էին, որ այս ծառը նույնպես ուներ չարխափան հատկություն: Ոչ ոք չէր համարձակվում անգամ մեկ ճյուղ կամ տերև պոկել այդ ծառից: Իսկ այն կանայք, ովքեր երեխա չէին ունեում, երեք անգամ անցնում էին ծառի ճյուղերի տակով, որպեսզի արու զավակ ունենային:

Ամենատարծված խումբը լուսնաձև և կիսալուսնաձև դաղդղաններն էին, որոնք Հայաստանում տարածված են եղել դեռևս հնագույն ժամանակներից: Դրա պատճառն այն է, որ հնագույն հավատալիքներում մարդիկ լուսնին մի շարք հատկություններ են վերագրել, ինչպիսիք են՝ պտղաբերությունը, հարստությունը, հիվանդությունների բուժումը: Առասպելներում հաճախ են լուսինն ու ցուլը նույնացվում, ինչպես նաև հաճախ ցուլի մեջքին լուսին է պատկերվում:

Տարածված են եղել նաև եռանկյունաձև, ուղղանկյունաձև և սեղանաձև դաղդղանները: Սրանք հաճախ հանդես էին գալիս կնոջ կերպարով, ինչը կրկին կապված էր պտղաբերության և բարեբերության հետ:

Վարպետները դաղդղան պատրաստում էին լռության մեջ կամ մտքում՝ բարի խոսքեր և օրհնանքներ ասելով: Նրանք կարծում էին, որ եթե վարպետը շեղվեր, կամ բացասական մտքեր և էներգիա ունենար, ապա այդ էներգիան և մտքերը դաղդղանի միջոցով կարող էին փոխանցվել այն կրողին:

Շատ հազվադեպ հանդիպում են նաև քարից և մետաղից պատրաստված դաղդղաններ: Այժմ դաղդղանների ամենամեծ հավաքածուն պահվում է փայտարվեստի թանգարանում:

Չարխափան ուլունքներ

Որոշ հմայիլներ պատրաստելիս դաղդղանի փոքրիկ կտորների կողքին շարում էին նաև տարբեր ուլունքներ: Այս ուլունքները նույնպես լինում էին տարբեր տեսակների: Կային ուլունքներ, որոնք բուժում էին հիվանդություններ, և կային ուլունքներ, որոնք ունեին չարը վանելու հատկություն, և պաշտպանում էին այն կրողին: Քարերը ծիսապաշտամունքային հավատալիքներում համարվել են երկարակեցության և հավերժության խորհրդանիշ: Հնում քարերը, որպես թալիսման կրել են ինչպես վզնոցների մեջ, այնպես էլ գոտկատեղի զարդերի և թևնոցների մեջ:

Այդպիսի թալիսման քարերից է վանակնը կամ լեռնային բյուրեղը, որը հնագույն ժամանակներում արդյունահանվել է հիմնականում Վանի և Բիթլիսի տարածքում: Հնում հայերը հավատում էին, որ այս քարն իր մեջ պահպանում է մեծ քանակությամբ էներգիա, և այն համարում էին գերբնական ուժերի շտեմարան: Այս քարը հիմնականում օգտագործում էին լյարդի հիվանդությունների բուժման նպատակով:

Իսկ կանաչ գունավորում ունեցող քարերը, որպես կանոն, օգտագործվում էին տեսողական հիանդությունները բուժելու նպատակով:

Կապտավուն երանգավորում ունեցող քարերն, ինչպիսիք են՝ փիրուզը և ծովակնը, որպես կանոն, հակադրվում էին չար ուժերին և համարվում էին իմաստության խորհրդանիշ:

Հայկական լեռնաշխարհում տարածված մեկ այլ քար՝ լազուրիտը կամ հայքարը, օգտագործել են դիվահարությունները բուժելու նպատակով:

Այս բոլոր քարե ուլունքները, որոնք օգտագործվոմ էին չարխափան կամ պաշտպանողական նպատակներով, կոչվում էին աչքի ուլունքներ:

Այս հմայիլներից շատերն այժմ կորցրել են իրենց խորհուրդն ու նշանակությունը: Եթե անգամ դրանք ինչ-որ ձևով կիրառվում են կենցաղում, ապա ունենում են դեկորատիվ բնույթ: Քրիստոնեության ընդունումից հետո այս բոլոր չարխափան հմայիլներին փոխարինելու եկան աղոթքները: Մարդիկ այժմ աղոթքների միջոցով են փորձում պաշտպանվել բոլոր անհաջողություններից և չար ուժերից: Եվ այժմ, եթե անգամ ինչ-որ առարկայի տրվում է չարխափան կամ պահպանողական գործառույթ, ապա այդ հատկությունները նրան շնորհված են Աստծո կողմից:

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Բլոգ Հայաստանի մասին

 

Հին հայկական ավանդական կենցաղում բնակելի տների ծածկերը կառուցվել են երկու հիմնական ձևով: Դրանցից առաջինը համեմատաբար ավելի պարզ է եղել: Այն կազմվել է տան պատերին զուգահեռ դրված և դեպի երդիկ աստիճանաբար փոքրացող գերանների շրջանակներից: Ծածկերի կառուցման այս ձևը լայն տարածում է ունեցել այն շրջաններում, որոնք հարուստ են եղել շինարարական փայտով: Այդպիսի շրջաններ են, օրինակ՝ Ճորոխի հովիտը և Արցախի գյուղերը: Այն հայտնի է մի քանի անուններով՝ կոնդածածկ, սողոմածածկ, սողոմաշեն, ավելի հաճախ՝ ղառնավուչ: Գմբեթածածկի երկրորդ տարբերակը կառուցվել է բազմակողմանի և բազմանկյունանի՝ աստիճանաբար դեպի երդիկ փոքրացող հեծանների կամ գերանների շրջանակներից: Այս տեսակի ծածկերը հիմնականում տարածված են եղել փայտազուրկ, ձյունառատ և անձրևառատ շրջաններում, իսկ ամենից շատ հանդիպում են Բարձր Հայքում: Գմբեթածածկի այս տարբերակը հայտնի է հազարաշեն կամ հազարաշենք անուններով: Ծածկի անվանումն առաջացել է դրա «հազարավոր» փայտի կտորներով շինված լինելու պատճառով:

Հազարաշեն կառույցներ

Հազարաշեններ կառուցվում էին պատերին զուգահեռ ութից տասներկու անկյունանի շրջանակներով, որտեղ փոքր շրջանակները, հենվելով իրենց նախորդ մեծ շրջանակի վրա, տանիքի գագաթին ձևավորում են երդիկի բացվածքը:

Կան նաև հազարաշեններ, որտեղ հիմնական շրջանակների միջև ընկած բաց տարածությունները փակվել են մաքուր տաշած և խնամքով դասավորված տախտակներով: Շատ հաճախ շրջանակներն ու տախտակները զարդարվել են տարբեր քանդակներով: Հնում վարպետներն ամեն կերպ փորձել են այնպես անել, որ հազարաշեն առաստաղը ոչ միայն գեղատեսիլ լինի, այլ նաև թեթև:

Հազարաշենի հիմնական առավելությունն այն է, որ այն կառուցվում է ավելի կարճ հեծաններով և գերաններով, ինչն ավելի նպատակահարմար է անձրևաջրերի հեռացման համար: Հազարաշեն և այլ տարբերակով կառուցված գմբեթներն իրենց արտաքին տեսքով տարբերակելը դժվար է, քանի որ բոլորն էլ մեծ մասամբ արտաքինից հողածածկ են: Միայն մոտ հեռավորությունից դիտելիս են դրանց տարբերություններն ակնհայտ դառնում:

Սակայն պետք է նշել, որ հազարաշենները միայն հայկական ժողովրդական ճարտարապետության մեջ չէ, որ հանդպում են: Դրանք տարածված են նաև Վրաստանում, կովկասյան և ասիական հնագույն այլ ժողովուրդների մոտ: Սակայն ժողովրդական շինարարության այս ձևերն ավելի ակնհայտ երևում են հայկական աշխարհիկ և եկեղեցական ճարտարապետության մեջ: Հայկական հազարաշենների մասին խոսվում է նաև Քսոնոֆոնի «Անաբասիս» աշխատության մեջ:

Հայաստանում հազարաշեններն օգտագործել են թոնրատների առաստաղը կառուցելու համար: Հազարաշենի կառուցվածքն, ինչպես նաև երդիկը, որը գտնվում էր թոնրի վերևում, օգնում էր, որպեսզի ծուխը հեշտությամբ դուրս գա:

Ստորև ձեզ ենք ներկայացնում հազարաշենների նմուշներ, Մեծ Հայքի զանազան բնակավայրերից:

• Կարսի մարզ, գյուղ Խասչիֆլթիկ:

• Խնուս գավառ, Հարամիկ (այժմ՝ Բելլիթաշ) գյուղ, 1994թ.

• Ստորին Բասեն գավառ, Կարափնար գյուղ, 2007թ.

• Կարսի մարզ, Խասչիֆլթիկ գյուղ, 2014թ

• Խնուս գավառ, Եղրդլի կամ Գասպարգոմ գյուղ (այժմ՝ Գյուրչայիր), 2010թ.

• Կարսի մարզ, Կարզ գավառ, Մազրա գյուղ, 2014թ.

• Բաղեշ (Բիթլիս) նահանգ, Մուշ գավառ, Վարդենիս (Ալթընովա) գյուղ, 2004թ.

• Կարսի մարզ, Բայրաքտար գյուղ, 2008թ.

• Մուշ գավառ, Օրգնոց (այժմ՝ Չուքուրբաղ) գյուղ, 2006թ.

• Կարսի մարզ, գյուղ Սոգությու, 2014թ.

• Կարսի մարզ, Շիրակավան (Բաշ Շորագյալ) նահանգ, Բագնայր գյուղ, 2005թ.

• Վանի նահանգ, Հայոց ձոր գավառ, Խորգոմ (այժմ՝ Դիլկայա) գյուղ, 2013թ.

• Գեղարքունիքի մարզ, Մարտունի քաղաքի մոտ գտնվող Տիգրան Մեծ հյուրանոցային համալիր: Մարտիրոս Չալումյանի կառուցած հազարաշենը:

• Արագածոտնի մարզ, գյուղ Գառնահովիտ, 2014թ.

• Կարսի մարզ, Բայրաքտար գյուղ, 2008թ.

• Կարին (Էրզրում) նահանգ, Թորթում գավառ, Նորշեն գյուղ

• Շահումյանի շրջան, Նոր Վերիշեն գյուղ: Մարտիրոս Չալումյանի կառուցած խանութի շենքը:

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Բլոգ Հայաստանի մասին