Կենաց լեռներ

Երկարությունը՝ 50 կմ

Ամենաբարձր գագաթը՝ Կենացսար լեռ (2139 մ)

Լեռնաշղթան ձգվում է ՀՀ Տավուշի մարզում և Ադրբեջանում: Միափորի լեռների հս. ճյուղավորությունն է: Սկսվում է Միափորի լեռների Միափոր գագաթից և հս. ուղղությամբ ձգվում մինչև Կենացսարը, որտեղից փոխելով ուղղությունը դեպի հս.-արլ.՝ հասնում Վարագաջուր գետի հովիտը: ՀՀ-ում երկարությունը 42 կմ է: Հանդիսանում է ջրբաժան Վարագաջուր և Տավուշ գետերի միջև: Լեռների արմ. և հվ. արլ. լանջերն անտառապատ են:

Կենացսար լեռ

Գտնվում է Տավուշի մարզում, Վարագաջուր գետի աջ կողմում, Գանձաքար գյուղից 8,5 կմ հվ.-արլ.: Լեռան լանջերը ծածկված են մարգագետնային բուսականությամբ և նոսր անտառներով, ցածրադիր մասերում՝ բոխու և հաճարենու անտառներով:

Արշավներ Հայաստանում

Հայկական լեռնաշխարհի լեռների կանչով տարված ուսումնասիրում էի թուրք լեռնագնացների վերելքները: Աչքովս ընկավ մի արշավախումբ, որը Վանա լճի ափով բարձրանում է դեպի լեռան լանջին գտնվող վանական համալիր ՝ Սուրբ Թովմաս վանք: Վանա լճի ափին եթե եկեղեցի կա ուրեմն հայկական է: Մեր արշավների նպատակը բնական հուշարձաններ բացահայտելն է, սակայն այս վանքի աշխարհագրական դիրքը չէր կարող մեզ անտարբեր թողնել: Վանական համալիրը այնպես ներդաշնակ էր Վանա լճի հետ, բնությունն ու ճարտարապետությունը այնքան հայկական էին, այնքան պատմական շունչ կար այդ տեսարանում, որ որոշեցի անպայման այս երթուղին էլ ավելացնել մեր ծրագրի մեջ:

Վարագ լեռան վերելքից հետո վրաններով գիշերեցինք Վանա լճի ափին: Մեր հաջորդ նպատակակետը Սասունն էր: «Դեռ ճամփա ունեինք պիտ հասնեինք Սասուն՝ Մարաթուկ լեռը մեզ էր ըսպասում»: Սասունի ճանապարհին անակնկալ ունեինք: Այդպես էի ներկայացրել բոլորին Սուրբ Թովմաս վանք այցելությունը: Իմ համար այս վանքն անակնկալ բացահայտում էր: Ինչպես նշեցի հատկապես սիրահարվել էի աշխարհագրական դիրքին և համոզված էի, որ մյուսների համար էլ անակնկալ է լինելու: Սուրբ Թովմասը գտնվում է Գանձակ (այժմ Ալթընսաչ) գյուղի մոտակայքում: Հենց մտանք գյուղ միանգամից կանգ առանք հայկական եկեղեցու մոտ: Մենք բոլորս առաջին անգամ էինք այստեղ, բայց հայերի մոտ կարծես բնազդ լինի բազմաթիվ շինություններից միանգամից տարբերել եկեղեցին: Եկեղեցին ախոռի վերածված կիսաքանդ մի շինություն էր, որի տանիքին կովեր էին արածում:

Ճանապարի մյուս կողմում խաչքարի կտոր էր գցած: Մտածեցի, որ հավանաբար մի դարից ավել այդ քարի կտորը նույն տեղում է և ոչ մեկին չի հետաքրքրում: Քանի որ հարմար չի շինարարության մեջ օգտագործելու համար: Մտքերով տարված դուրս եկանք գյուղից և շարունակեցինք ճանապարհը Վանա լճի ափով: Բարձունքի վրա երևաց վանքը և բոլորը հասկացան ուր ենք գնում, բայց դեռ չգիտեին ինչ տեսարան է բացվում վերևից:

Պատմիչ Թովմա Արծրունու վկայությամբ` վանքը կառուցվել է 10-11-րդ դարերում Մանուել ճարտարապետի կողմից: Եկեղեցու վրա առկա հայատառ գրության համաձայն` այն վերանորոգվել է 1581 թվականին, իսկ 1671-ին կառուցվել են վանքի շուրջ կանգնած պարիսպները: 1801 թվականին այն կրկին վերանորոգվում է: Վանքը գործել է մինչև 1915 թ.: Վանքից 100 մետր արևմուտք հայկական գերեզմանատունն է, որտեղ դեռևս պահպանվել են մեծ թվով նախշազարդ տապանաքարեր:

Այժմ վանքը հանձնված է բախտի քմահաճույքին և վերածված է ախոռի: Վանքից քիչ վերև բացվում է հիասքանչ տեսարան դեպի Սուրբ Թովմաս համալիրն ու Վանա լիճը: Գեղեցկությամբ հիացանք և հեռացանք տխրությամբ:

Տիգրան Շահբազյան

Լուսանկարները՝ Դավիթ Միրզոյանի և Տիգրան Շահբազյանի

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Հայկական լեռնաշխարհ

Մասնագիտություն (ինչո՞վ ես զբաղվում)

Մասնագիտությամբ դեղագետ եմ, աշխատում եմ “FMD K&L” կլինիկական հետազոտություններով զբաղվող ընկերությունում, որպես բժշկագիր (Medical Writer)։ Ազատ ժամանակ նկարում եմ, արվեստի ոլորտում փորձում եմ անել ինչ կարող եմ։ Պարում եմ «Արեգ» ավանդական պարի համույթում և բացահայտում Հայաստանի բնությունը “Armenian Geographic”-ի հետ։

Ի՞նչը ստիպեց քեզ առաջին անգամ մասնակցել արշավի, ի՞նչ էիր զգում առաջին անգամ քո “հարմարավետության գոտուց” դուրս գալուց

Ինձ առաջին անգամ արշավ տարան ոչ թե բնությունը կամ սարերը, այլ մարդիկ, այդ ամենով ապրող մարդիկ։ Ոգևորությունը բնությամբ և սարերով անվերջանալի շատ էր ընկերներիս շրջանում և ես չդիմացա գայթակղությանը։ Այդ ժամանակ նոր էի ազատվել առօրյաս զբաղեցնող որոշ գործերից ու որոշեցի փորձել իմ երազանքների աշխարհից ևս մի պատառիկ, չնայած հետո հասկացա, որ դա լավ էլ մեծ պատառ էր։

Գնացի… Օ՜ դա եղավ իմ միակ, անմոռանալի անհարմարավետ արշավը, նման էր փորձության, բայց ես շարունակեցի գնալ արշավների։ Այն արդարացված էր ու շարունակում է արդարացնել։ Չնայած ոտքերս թաց էին ու բաճկոնս անհարմարավետ երկար՝ չէի կարող չնկատել ճանապարհորդության վերջում մեզ անվերջ ուղեկցող, մայր մտնող արևը, որը մոտենալով իր այդ օրվա «վախճան»-ին ավելի էր շիկնում։ Ձյունը ճերմակացրել էր Երանոսի լեռնաշղթան ու Ազատի կիրճը՝ ճերմակի տակ թաքցնելով բնության տերևաթափ ու մերկ գեղեցկությունը։ Կիրճի բարձունքից դիմացի լեռնաշղթային նայելիս թվում էր՝ պեպեններով ծածկված, սպիտակամաշկ աղջկա ես նայում։ Պեպենները քարերն ու ծառերն էին, որոնք կարողացել էին ազատվել ձյունից։ Ես սարերին հաճախ եմ նմանեցնում մարդկանց՝ մեծ, փոքր, գեղեցիկ, բարի, դժվար կամ հեշտ, բայց ուժեղ, ինչպիսին դարձել են իրենց կողքին ավելի ուժեղին չունենալուց։

Ինչո՞ւ ես լեռներ բարձրանում. ի՞նչ են տալիս քեզ լեռները

Լեռան բարձունքը միակ վայրն է, որտեղից կարող ես նայել անդունդին և զգալ, որ գտնվում ես անդունդից դուրս (ոչ միայն ուղիղ իմաստով)։ Գագաթ հասնելու և խաղաղվելու ճանապարհը նման է նոր մարդու հետ ծանոթության։ Խաղաղ ես այն մարդու կողքին, ում տեսակի և հոգեվիճակի «գագաթ»-ին ծանոթ ես ու քեզ նրա մասին ամեն ինչ «տեսանելի» է… հետո, եթե գագաթին ես, ուրեմն լեռը սիրել է քեզ ու դու սիրում ես նրան։

Ո՞ւնես սիրելի մեջբերում լեռների մասին

Горы зовут тех, чья душа им по росту.

В․ Белиловский

և

Ինչ լա՜վ է գյուղում Կոմիտաս լսել,

Երբ հովը դրսից երգեր է բերում,

Երբ մթնշա՜ղ է լեռներում լուսե,

Եվ այնպես քա՜ղցր են մոտիկն ու հեռուն,

Երբ որ չգիտես, լե՞ռն է երգի մեջ,

Թե՞ երգն է ծնվում հեռու լեռներում:

Գևորգ Էմին

Ո՞ւնես ավելի բարդ ու բարձր լեռներ նվաճելու ցանկություն

Արաքսի մյուս ափին

Ակոռի գյուղը գտնվում է Արաքսի մյուս ափին: «Մյուս ափ» արտահայտությունն արդեն իսկ հուշում է, որ այն մերը չէ, սակայն այստեղ կարող ես միացնել ռադիոընդունիչը և քեզ զգալ ինչպես տանը, հայկական երաժշտություն լսել, հայկական հեռախոսակապով խոսել հարազատներիդ հետ: Թռչուններն ու ռադիոալիքները առանց սահմանապահների թույլտվության են ափից ափ թռչում: Մյուս ափով անցնելիս անզեն աչքով տեսնում ես Մեծամորի ատոմակայանը, Վաղարշապատը, Երևանը, Արտաշատը, բայց այստեղ հասնելու համար պետք է մի ամբողջ շրջապտույտ կատարես Հայաստան-Վրաստան-Թուրքիա երթուղով: Սահմանը կիսում է մեր մայր գետը երկու մասի՝ Արաքսի այս կողմի ու այն կողմի: Այս կողմում մենք ապրում ենք, այն կողմի հետ մեզ կապում են հիշողությունները: Այդ հիշողություններից մեկն Ակոռին է:

Ակոռիի պատմությունը

Ակոռին գտնվում է Մասիսի հյուսիս-արևելյան լանջին: Բնակավայրն առաջին անգամ հիշատակել է Ղազար Փարպեցին՝ 481-484 հայ-պարսկական պատերազմի կապակցությամբ: Ըստ ավանդության Նոյ նահապետն այստեղ ուռենի է տնկել:

Ակոռի գյուղի մոտ դարեր շարունակ գործել է Սուրբ Հակոբ վանքը, որտեղ Նոյան Տապանի փայտի մի կտոր էր պահվում: Վանքը հայտնի էր նաև այնտեղ բխող սրբազան աղբյուրով, որի ջուրը բուժիչ և հրաշագործ էր համարվում:

Հակոբ Մծբնացի հայրապետը, որի անունով էլ անվանակոչվել է վանքը, 4-րդ դարի եկեղեցական գործիչ էր և համարվում էր Մեծ Հայքում Քրիստոնեությունը քարոզողներից մեկը: Նա պատմությանը հայտնի առաջին մարդն է, ով փորձել է բարձրանալ Արարատ լեռը և գտնել առասպելական Նոյան տապանի մնացորդները։

Լեգենդի համաձայն՝ Սուրբ Հակոբը բազմաթիվ անգամներ փորձել է բարձրանալ Արարատի գագաթը՝ գտնելու Նոյան տապանը, որը թաղված է սառույցի հաստ շերտի տակ։ Նա բարձրանում էր լեռը, ննջում և արթնանում էր լեռան ստորոտում, որտեղից սկսել էր բարձրանալ։ Մի քանի անհաջող փորձերից հետո երազում Աստված նրան ասում է. «Այլևս մի փորձիր գտնել Տապանը։ Ես քեզ կտամ մի կտոր այն փայտից, որից Տապանը կառուցվել է»։ Երբ արթնանում է, ի զարմանս իրեն, կողքին գտնում է փայտը։ Սուրբ Հակոբը որոշում է վանք կառուցել այնտեղ, որտեղից գտել էր փայտը։

Ակոռի գյուղն ու Սուրբ Հակոբ վանքը ներկայումս գոյություն չունեն, նրանք հիմնահատակ ավերվել են 1840 թվականի կործանիչ երկրաշարժի ժամանակ: Այդ օրը ողջ գյուղը թաղվեց ժայռաբեկորների հաստ շերտի տակ, սակայն առեղծվածային կերպով կանգուն մնացին միայն գյուղի գերեզմանոցի խաչքարերը՝ որոնք մինչ հիմա էլ դեռ կան: Հայտնի է, որ 1840-ի աղետից առաջ Ակոռին բավականին մեծ գյուղ է եղել, ունեցել է 2200 բնակիչ, բնակչության գերակշռող մեծամասնությունը հայեր են կազմել:

Առաջին վերելքն Արարատի գագաթ (կարդալ)

1829 թվականին գերմանացի երկրաբան ու ճանապարհորդ Ֆրիդրիխ Պարրոտը Խաչատուր Աբովյանի հետ բարձրանում է Արարատ լեռան գագաթը և հետագայում իր հուշագրությունում նկարագրում է Ակոռի գյուղը որպես ծաղկուն, հարմարավետ և հյուրընկալ մի բնակավայր: Ի դեպ, Արարատ բարձրանալու իր արշավախմբի հենակետային ճամբարը Ֆրիդրիխ Պարրոտը տեղակայել էր հենց Սուրբ Հակոբ վանքում: Հետագայում, արդեն երկրաշարժից կործանված Ակոռիից ոչ հեռու վերաշինվում է Նոր Ակոռի գյուղը, որը 19-րդ դարի վերջին ուներ մոտ 50 տուն, եկեղեցի և ամրոցաձև պահակատուն։ Այժմ այս տեղանքում գտնվում է Յենիդողան քրդաբնակ փոքր գյուղը:

Մեր այցելությունը Ակոռի

Մեր արշավի վերջին օրը ուղևորվեցինք Ակոռի: Պտույտ էինք կատարել Վանա լճի շուրջ և բարձրացել Սիփան և Նեմրութ լեռները: Թեքվելով Իգդիր քաղաքից դեպի արևելք սկսեցինք մոտենալ Երևանին: Ճանապարհին կանգ առանք մեր ընկերներից մեկի պապական գյուղում: Գյուղի մուտքի մոտ ռազմաբազա էր տեղակայված, փաստորեն գյուղի ելումուտը կատարվում էր թույլտվությամբ: Գյուղ մտնելու համար պետք է բացվեր ուղեփակոցը: Մեզ համար խորթ տեսարան էր, ոչ մի տեղ նման բան չէինք տեսել: Այն պահին երբ մոտենում էինք ուղեփակոցին գյուղից մեքենա էր դուրս գալիս և ուղեփակոցը բաց էր: Մենք առանց կանգնելու մտանք տարածք: Գյուղում պտույտ անելուց հետո վերադարձանք նույն տեղը, որպեսզի շարունակենք ճանապարհը: Մեզ արդեն սպասում էին զինված ոստիկանները: Ստուգեցին փաստաթղթերը և համոզվելով, որ վտանգ չենք ներկայացնում՝ բաց թողեցին: Մի քանիսը թուրքերենով հարցնում էին՝ արդյոք եկեղեցի չենք փնտրում իրենց գյուղում, քիլիսե բառից պարզ էր դառնում հարցի էությունը:

Այսքան մոտ ու այդքան հեռու

Շարունակեցինք ճանապարհը մայր Արաքսի կողքով: Նայելով Հայաստանին բոլորիս մոտ նույն միտքն էր. «այսքան մոտ ու այդքան հեռու»: Ճանապարհը թեքվեց դեպի Մասիս լեռ: Արաքսի մեր ափից Մասիսին կարող ես մոտենալ այնքան, ինչքան թույլատրված է՝ մինչև Արաքսի ձախ ափ, իսկ այստեղ լեռանը կարող ես մոտենալ այնքան, որքան կարող ես: Թվում էր շուտով կմտնենք Մասիսի մեջ, մենք արդեն իսկ Մասիսի լանջին էինք ու, փաստորեն, գնալով «բարձրանում էինք» լեռը: Հասանք Ակոռիի գերեզմանատանը, որը երբեմնի բնակավայրի խոսուն վկան է: Մասիսի տեսարանն ավելի տպավորիչ էր հայկական խաչքարերի ներքո: Ագահաբար սկսեցինք լուսանկարել: Նույնիսկ չէինք հասցրել վայելել այդ տեսարանը, մտորել, զգալ որտեղ ենք գտնվում, երբ երկնքից մեզ մոտեցավ անօդաչու թռչող սարքը և սկսեց «քշել» այդ տարածքից: ԱԹՍ-ն մոտեցավ և մանրամասն զննեց մեր մեքենան, հետո վերադարձավ ու շարունակեց մեզ «քշել» դեպի մեքենան: Թուրք ոստիկանները հավանաբար ալարել էին դուրս գալ իրենց ծառայության վայրից և ԱԹՍ-ի միջոցով մեզ հասկացրին, որ պետք է լքել տարածքը: Ընդիմանալն անիմաստ էր: Ստիպված հեռացանք, մեզ հետ տանելով վերջին պահին արված և՛ս մի քանի լուսանկար:

Տեքստը՝ Տիգրան Վարագի

Լուսանկարները՝ Էդուարդ Ստեփանյանի, Հրաչուհի Այվազյանի և Տիգրան Վարագի

Արշավներ և լեռնագնացություն Հայաստանում