Սառցալի / ժայռապատկերներ

ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի գիտաշխատող, աստղագետ, ժայռապատկերաբան Կարեն Թոխաթյանն իր հարցազրույցներից մեկում նշում է, որ ժայռապատկերը պատկերային մտածողության արգասիք և արտահայտություն է, քանի որ մարդը միշտ էլ պահանջ է զգացել արտահայտելու իր տեսածն ու ապրածը թե՛ խոսքով, թե՛ պատկերով:

Սանդուխտասարի ժայռապատկերներ

Հայտնի է, որ նախկինում մարդիկ օգտագործել են ժայռապատկերները հաղորդակցվելու նպատակով, ու այդ է պատճառը, որ դրանք շատ հաճախ նշանագրեր են, որոնցով մարդիկ նկարագրել են իրերն ու երևույթները։

Կարելի է ասել, որ ժայռապատկերները կարևոր հարստություն են ներկայացնում, քանի որ դրանք մեծ ինֆորմացիա են պարունակում տվյալ դարաշրջանի մարդկանց կենցաղի, հոգևոր ու մտավոր պատկերացումների վերաբերյալ՝ հանդիսանալով պատմական սկզբնաղբյուրներ։ Ժամանակին ժայռապատկերները գրավոր աղբյուրներ են ծառայել՝ նպաստելով պահպանել ու փոխանցել ավանդույթներն ու սովորությունները։ Տարբեր աղբյուրների համաձայն՝ Հայաստանում կա ավելի քան 20-30 հազար ժայռապատկեր։

Սառցալիի ժայռապատկերները

Ինչպես են առաջացել ժայռապատկերները

Ինչպես արդեն նշեցինք, ժայռապատկերները ստեղծվել են հազարամյակներ առաջ ու պահպանվել են մինչ այսօր՝ վկայելով անցյալի բարքերի, մարդու գործունեության տեսակների ու ոլորտների մասին։ Հարություն Մարտիրոսյանն իր «Գիտությունն սկսվում է նախնադարում» գրքում նշում է, որ բնության նկատմամբ մարդկային պատկերացումների մեջ կատարված խոր փոփոխություններն իրենց արտահայտումն են գտնում նաև Հայաստանի նեոլիթ-էնեոլիթյան և բրոնզեդարյան արվեստի մեջ, ու լիովին ձևավորված բանական մարդուն հետաքրքրում են բնության երևույթների փոխադարձ կապն ու պայմանավորվածությունը։ Այս շրջանի արվեստի համար բնորոշ է դառնում պատկերների պայմանականացումը, ոճավորումը և պատմողական բարդությունը։ Կենդանիների պատկերների հետ մեկտեղ նշանակալի դեր են կատարում մարդկային կերպարները որսի ու զինական ընդհարումների տեսարաններում։ Մարդկանց գործունեությունն այդ ժամանակ դառնում է արվեստի կենտրոնական թեման։

Ուխտասարի ժայռապատկերներ

Հ․ Մարտիրոսյանն իր աշխատության մեջ փաստում է, որ Հայկական լեռնաշխարհը չափազանց հարուստ է այս տիպի հուշարձաններով, որոնք բազմազան, բազմաբովանդակ, միանգամայն ինքնատիպ ժայռապատկերների մեծ ու փոքր կուտակումներ են, որ տարածված են Արագածի փեշերից մինչև հայկական Տավրոսի լանջերը, մինչև Ասորիք-Պաղեստինի ու Իրաքի սահմանները։ Ժայռապատկերների առանձնապես մեծ խմբեր կան Սևանա լճի ավազանը եզերող Գեղամա և Վարդենիսի, Վայոց ձորի և Սյունյաց լեռներում։

Գեղամա լեռների ժայռապատկերները

Գեղամա լեռների պատկերախմբերը

Հայաստանի ժայռապատկերների մեծ մասը գտնվում են Գեղամա լեռներում։ Հ. Մարտիրոսյանն իր վերնշյալ աշխատության մեջ նշում է, որ Գեղամա լեռների պատկերախմբերն իրենցից ներկայացնում են նախնադարյան որսորդ-անասնապահերի նվիրական սրբատեղիներ, հին արվեստի ու պաշտամունքի տաճարներ։ Լեռնային սրբատեղիների այս պատկերախմբերը հստակ պատկերացում են տալիս տեղական համայնքների գոյատևման ու զարգացման նախապայմանների՝ կենդանական հարուստ աշխարհի բազմազանության, բնակլիմայական պայմանների ու բուսական աշխարհի, ժամանակի տնտեսական զբաղմունքների՝ որսորդության, անասունների ընտելացման ու բուծման մասին։

Գեղամա լեռների ժայռապատկերները

Գեղամա սարերի պատկերների մեջ աչքի են ընկնում կենդանիների ամենատարբեր տեսակների ահռելի քանակն ու բազմազանությունը։ Այդ կենդանիներից են բիզոնը, վայրի ցուլը (կամ կովը), կովկասյան ազնիվ եղջերուն, գիգանտ եղջերուն, իշայծյամը, կխտարն ու ջեյրանը, ձին, վայրի էշը, աղվեսը, գայլը, վարազը, լուսանը, առյուծը, ընձառյուծը, մի շարք մանր կենդանիներ, շների տարատեսակները, սողունների զանազան տիպերը, բադը, սագը, արագիլը, կարապը, կաքավը և այլն։

Այս կենդանիների մի մասն այժմ իսպառ անհետացել  է Հայաստանից։ Հիշյալ կենդանատեսակների մի զգալի մասը ներկայացված է Հայաստանի ժայռապատկերներում որսորդական տեսարանների մեջ։

Գեղամա լեռների ժայռապատկերները

Ժայռապատկերների հիման վրա ժամանակի ընթացքում մարդիկ առասպելներ են հյուսել։ Նմանատիպ առասպելների մասին կարելի է կարդալ Հարություն Մարտիրոսյանի աշխատություններում։ Օրինակ, ըստ Հ․ Մարտիրոսյանի ուսումնասիրությունների՝ Գեղամա լեռների Փոքր Պայտասար գագաթի ստորոտին ընկած ժայռապատկերներից մեկում կարելի է տեսնել երկգլխանի, հաստամարմին օձավիշապի հսկա ֆիգուր՝ խաչաձև ու կիսակլոր բաց վերջավորություններով։ Կիսակլոր վերջույթը նման է բաց երախի, նրա մեջ ներգծված է օղակաձև կամ սկավառակաձև մի մարմին, որն արվեստի հին հուշարձաններում խորհրդանշում է արևը։ Օձավիշապի խաչաձև վերջույթի տակ պատկերված է այծի ֆիգուր, որը ստորադասված է հրեշին։ Հ․ Մարտիրոսյանի մեկնաբանությամբ՝ օձավիշապը հաղթում է արևին, կլանում է այն կամ պահում իր երախում։

Գեղամա լեռների ժայռապատկերները

Ուխտասարի ժայռապատկերները

Ուխտասարի հնավայրում նույնպես կարելի է հանդիպել հազարավոր ժայռապատկերների։ Դրանք ցրված են լեռան ստորոտներում, հրաբխային խառնարանից գոյացած մանր լճակների շուրջ և ձորակներում։ Հնավայրում հայտնաբերվել են ավելի քան 2000 ժայռապատկերեր, որոնք մոտավոր թվագրվում են մ․թ․ա․ 5-2-րդ հազարամյակներով: Այդ ժայռապատկերները պատկերում են մարդկանց՝ հիմնականում որսի, աշխատանքի, կրոնական ծեսերի պահերին, վայրի և ընտանի կեն դանիներ, երկնային լուսատուներ, տիեզերական այլ մտահաղացումներ, քիչ չեն նաև անբացատրելի գծանկարներն ու ուրվագծերը:

Ուխտասարի ժայռապատկերներ

Ուխտասարում եղած ժայռապատկերների վերաբերյալ նույնպես կան բազմաթիվ առասպելներ։ «Գիտությունն սկսվում է նախնադարում» աշխատության մեջ Հ․ Մարտիրոսյանը նաև ներկայացնում է Ուխտասարի մի շարք ժայռապատկերների վերաբերյալ ենթադրյալ առասպելները։ Օրինակ, նա ասում է, որ Ուխտասարի մի ժայռապատկերում երևում է, որ մարդակերպ էակներն իրենց մեջ կրում են արև-կայծակ հատկանիշներ ու դրանցով մարտնչում են օձավիշապների դեմ։ Ըստ Հ․ Մարտիրոսյանի՝ այստեղ արև-կայծակ աստվածը հենված է երկրին, նրա վերջավորություններից ճառագայթների փնջեր են ժայթքում, կլոր գլխի վրա լուսնամահիկ կա (ինչպես Քրիստոսի պսակը)։ Օձավիշապը, որ ուղղված է դեպի արևը և լուսինը, դեպի մարդակերպ աստծո գլուխը, կռվում է նրա դեմ։

Ուխտասարի ժայռապատկերներ

Ուխտասարում եղած այլ ժայռապատկերներում ևս երևում է, որ հրեղեն աստվածները մարտնչում են օձավիշապների դեմ։ Այդ ժայռապատկերներից մեկում ևս պատկերված են մարդակերպ էակի ու օձի ֆիգուրները, սակայն մարդակերպ ֆիգուրն այստեղ զուրկ է ճառագայթաձև անդամներից։ Այդ ֆիգուրը պարզապես հաղթանդամ է, առնական ու աջ կողմի նրբանով նա գետնին է գամել թավալվող օձի գլուխը։

Ուխտասարի ժայռապատկերներ

Սառցալիի ժայռապատկերները

Մեր արշավների ընթացքում Սառցալի լեռան ստորոտին հանդիպել ենք բազմաթիվ ժայռապատկերների։ Հաշվի առնելով փորագրված պատկերները՝ կարելի է ենթադրել, որ այս ժայռապատկերները համեմտաբար նոր են։ Սրանց մասին դժվար է տեղեկատվություն գտնել, որովհետև ըստ երևույթին այս ժայռապատկերները դեռևս պատշաճ ձևով չեն ուսումնասիրվել։ Մեզ մնում է հույս հայտնել, որ այս ժայռապատկերներն առաջիկայում կարժանանան ժայռապատկերաբանների ուշադրությանը և մանրամասն կհետազոտվեն, քանի որ, կարծում ենք, դրանք իրենցից մեծ արժեք են ներկայացնում։

Սառցալիի ժայռապատկերները

Աշխարհագրությունը

Հայաստանում ժայռապատկերները տարածված են գրեթե ամբողջ երկրով մեկ։ Ժայռապատկերաբան Կարեն Թոխաթյանի տվյալներով՝ ՀՀ-ում ժայռապատկերներ կարելի է գտնել Երևանում՝ Ավանում, Արարատի մարզում՝ Խոսրովի անտառում, Արմավիրի մարզում՝ Արմավիրում, Մեծամորում, Սուրբ Շուշանիկում, Արագածոտնի մարզում՝ Արագած լեռան վրա, Մաստարայում, Արտինում, Կաքավաձորում, Շամիրամում, Ոսկեհատում, Ագարակում, Գեղամավանում, Քուչակում, Ապարանի ջրամբարի տարածքում, Շիրակի մարզում՝ Տիրաշենում, Հոռոմում, Հայկաձորում, Ձիթհանքովում, Անիպեմզայում, Երերույքում, Լոռու մարզում՝ Նեղոցում, Կողեսում, Լոռիբերդում, Տավուշի մարզում՝ Գոշում, Կոտայքի մարզում՝ Զովունիում, Պտղնիում, Բալահովտում, Բջնիում, Գեղարդում, Գեղամա լեռներում, Գեղարքունիքի մարզում՝ Լճաշենում, Գավառում, Վարդենիկում, Սևսարում, Վարդենիսի լեռնանցքում, Վարդենիսի լեռներում, Այրքում, Ներքին Շորժայում (Քեթի), Սյունիքի մարզում՝ Ուխտասարում, Ջերմաջրում, Ծղուկում, Կարկառում, Մուրադ սարում (Հուսոսար), Զորացքարում, Քարաշենում, Նավասարում:

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Բլոգ Հայաստանի մասին

Կիլիմանջարո. Աֆրիկայի «կտուրին»

Mediamax-ի հարցազրույցը Տիգրան Վարագի հետ

Հայկական լեռնաշխարհի «7 գագաթ» նախագիծ

Տիրինկատար և «Վիշապների հովիտ»

5165-ի սրտում ծնված երազանքի ճանապարհը

Հայաստանի 5 ամենագեղեցիկ գարնանային ուղղությունները

Էվերեստի բազային ճամբար 2023

3000 մետրից այն կողմ՝ Հայաստանի լեռներում

Հայաստանը հնագույն քարտեզներում

Հանդիպում-սեմինար հայաստանցի արշավականների հետ

Օրերս մեր նախաձեռնությամբ Իռենան հանդիպում-սեմինար ունեցավ հայաստանցի մի խումբ արշավականների հետ, որի ընթացքում խոսեց Էվերեստը հաղթահարելու ճանապարհի ու ընդհանրապես լեռնագնացության մասին։ Նրա համար սարեր բարձրանալը, լեռնագնացությամբ զբաղվելը նպատակի նման բան է։

«Ինչի՞դ էր պետք»

«Լեռնագնացության մեջ ամեն մեկն իր մոտիվացիան ունի․ մեկը գնում է գեղեցկության համար, մյուսը գնում է արշավային կյանքի նկատմամբ սեր զգալով։ Կոնկրետ ես գնում եմ մասնավորապես նպատակի համար, որովհետև հաղթանակի զգացումը ամենահիանալի զգացումն է», – նշում է լեռնագնացը։

Իռենա Խառազովան՝ Էվերեստի վերելքի ճամբարում

Պատմելով Էվերեստի վերելքի մասին՝ Իռենան ընդգծում էր, որ այդ ամբողջ 45 օրը, որ իրենք բարձրացել են լեռը, վախի մասին է եղել․ «Իմ մոտ ամեն դեպքում այդպես էր․ ամբողջ ընթացքում զրույցներ են մահվան մասին, մի պահ խելագարվում ես, մի պահ գովում ես ինքդ քեզ, հետո դիակների ես հանդիպում ու մտածում ես, թե ինչպես են մահացել այդ մարդիկ։ Դու անընդհատ գտնվում ես այդ մթնոլորտում։ Խոսում ես հարազատներիդ հետ, նրանք ինչ-որ սրճարանում նստած են, իսկ դու այստեղ ես։ Մտածում ես՝ ինչի՞դ էր պետք սա»։

Իռենա Խառազովա

Նա նկատեց, որ 4500 մետրից այն կողմ մարդու օրգանիզմն այլևս չի վերականգնվում․ «Դու քեզ անիծում ես ամեն րոպե, որ  գտնվում ես այնտեղ, ասում ես՝ ինչի՞դ էր պետք, մնայիր տանը։ Ամբողջ խնդիրն այն է, որ դու չգիտես, թե ինչպես նման բարձրության վրա կդրսևորի ուղեղդ։ Ես երբեք վերևներում գեղեցկությամբ չեմ հիանում, որովհետև դա վերջին բանն է, որ կարող է ինձ այդ պահին հուզել, քանի որ ինձ շատ վատ եմ զգում»։

Վերելք դեպի Էվերեստ

«Չէի ուզում մարմինս մնար Էվերեստի վրա»

Ամենաբարձր կետ հասած առաջին հայուհին Էվերեստի գագաթին հասնելու 4 փուլանոց ծրագրի մասին պատմեց  ու ասաց, որ երբեմն մարդիկ նպատակ են դնում բարձրանալ ոչ թե գագաթ, այլ մինչև որոշակի բարձրություն։ 4-րդ՝ ամենավերջին փուլը կարող են բարձրանալ միայն նրանք, ովքեր վստահ են իրենց ուժերի վրա, քանի որ նման բարձրության վրա ոչ ոք ոչ ոքի չի կարող օգնել, անգամ եթե մահանաս, այնտեղից քեզ չեն իջեցնի։ Այդ է պատճառը, որ իրենց ճանապարհին լեռնագնացները հանդիպել են բազմաթիվ դիակների, որոնք տարբեր ժամանակներում մահացած մարդիկ են եղել։ Իռենան պատմում է, որ որոշ դեպքերում ինքը տեսել է նաև մահացածների դեմքերը, քանի որ նման պայմաններում մաշկը ժամանակի ընթացքում շատ չի փոխվում։

Վերելք դեպի Էվերեստ

«Ես իմ օգնականին ասում էի՝ «արի քննարկենք գործողությունների պլանը, եթե ես մահանամ», որովհետև չէի ուզում իմ մարմինն այնտեղ մնար, մարդիկ գային ու տեսնեին ինձ այնտեղ պառկած։ Ես նրան ասացի, որ իմ ընտանիքը նրան «կհարստացնի», միայն թե ինձ իջեցնի, այնտեղ չթողնի։ Նա ինձ ասաց, որ վստահ չէ, որ դա հնարավոր կլինի։ Ասացի՝ «դե, լավ, եթե չստացվի, գլխարկս հանի, թող մազերս ծածանվեն քամու հետ, որ թագուհու նման մեռնեմ» », – պատմում է լեռնագնացը։

Իռենա Խառազովան՝ իր օգնականի հետ

Առաջին հայուհին Էվերեստի գագաթին

Իռենան նշում է՝ այն, որ իրեն հաջողվել է բարձրանալ Էվերեստը, մեծ մասամբ նաև իրենց խմբի ղեկավար Ալեքսանդր Աբրամովի շնորհիվ է։ Նա պատմում է, որ բազմիցս վախեր է ունեցել, սակայն խմբի ղեկավարը կարողացել է մոտիվացնել նրանց շարունակել քայլել։ Իռենան նշեց, որ Ա․ Աբրամովն իրենց հրահանգել էր գագաթ հասնելուն պես արագ իջնեն 7000 մետրից ներքև, քանի որ եթե մնան հանգստանալու, հնարավոր է՝ այլևս չկարողնան վեր կենալ ու շարունակել։ Շատ մարդիկ, պատմում է Իռենան, նախկինում հենց այդպես են մահացել։ Դրա համար էլ խումբը, հասնելով գագաթ, իրար շնորհավորելուց ու նկարվելուց հետո, անմիջապես սկսել է իջնել։

Էվերեստի գագաթին

«Դրանից հետո այնպես ես ուզում ապրել, որ պատմես բոլորին այդ ամենի մասին», – ասում է Իռենան՝ նշելով, որ ինքն այնքան արագ է իջել, որ առաջինն է հասել ճամբար։

Էվերեստի վերելքից հետո

«Էվերեստի ճանապարհը երազանքի մասին է»

Այսքանից հետո Իռենան վստահ է, որ արժի բարձրանալ աշխարհի ամենաբարձր գագաթը․ «Էվերեստի ճանապարհը երազանքի մասին է․․․ Բոլորն էլ ունենում են իրենց կյանքի Էվերեստը․ դնում են նպատակ ու հասնում են դրան»։

Վերելք դեպի Էվերեստ

Իռենայի առաջին լեռը եղել է Կիլիմանջարոն (5895մ), որտեղ էլ առաջին անգամ լսել է Էվերեստի մասին ու նպատակ դրել, որ հաղթահարելու է այդ վերելքը։ Նա նշում է, որ մինչ այդ անգամ վրանում չէր քնել, իսկ դրանից հետո 5 տարի անց բարձրացել է Էվերեստը։

Կյանքը՝ պատերազմից հետո

Առաջին հայուհին Էվերեստի գագաթին հասնելու ճանապարհին հանդիպել է տարբեր խնդիրներով մարդկանց, ու նշում է, որ եկել է Հայաստան, որ հանդիպի պատերազմից հետո վերականգնողական կենտրոններում գտնվող տղաներին ու ոգեշնչի նրանց։ Նա պատմեց, որ Էվերեստ բարձրացող իրենց խմբում կար նաև Իրաքի պատերազմին մասնակցած ու ոտքը կորցրած մի ամերիկացի երիտասարդ, որին ևս հաջողվեց բարձրանալ լեռը։ Էվերեստի գագաթ հասածների թվում էր նաև արգենտինացի դերասան Ֆակունդո Արանան, որը քիմիոթերապիայի կուրսն ավարտելուց մեկ տարի անց եկել էր բարձրանալու Էվերեստը։

Էվերեստի գագաթին

«Ես ուզում եմ պատմել տղաներին, թե ինչպես կարելի է շարունակել ապրել պատերազմից հետո։ Մարդիկ  հաշմանդամություն ստանալուց հետո շատ հաճախ նպատակ են դնում էվերեստը բարձրանալ ու բարձրանում են։ Այսինքն՝ նրանք այդքանից հետո իրենց մեջ ուժ են գտնում ու անում են ինչ-որ արտասովոր բան», – նշում է լեռնագնացը, որը նպատակ ունի նաև պատերազմին մասնակցած ու վիրավորում ստացած տղաներիի հետ արաշավների գնալ։ Իռենան դեռևս Հայաստանի սարերում չի եղել, սակայն նշեց, որ Արարատն է բարձրացել ու նպատակ ունի բարձրանալ Արագածը։

Վերելք դեպի Էվերեստ

Հանդիպման ժամանակ Armenian Geographic-ի հիմնադիր-ղեկավար Տիգրան Վարագը Իռենա Խառազովային նվիրեց իր հեղինակած «Հայաստանի լեռները» երկլեզու գիրքը։

Աշխարհի ամենաբարձր գագաթին եղած հայուհին լեռնագնացությունը լավագույն թմրանյութն է համարում, որը հնարավորություն է տալիս մարդու ուղեղին վերալիցքավորվել։

Լուսանկարները տրամադրեց Իռենա Խառազովան։

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Մեր առաջիկա արշավները

Հերհերի հրաշալիքները

Արշավ Շամլուղից Ախթալա

Արշավ դեպի Խոսրովի արգելոցի ջրվեժներ

Վերելք Դիմաց լեռ

Արշավ դեպի Գողթանիկի ջրվեժ

Վերելք Պապաքի սար և Մոխրասար

Չնայած իր յուրօրինակ կառուցվածքին՝ վանքը մինչև վերջին տարիները մասնագետների ուշադրությանը չէր արժանացել։ Միայն 1999 թվականին շոտլանդացի հետազոտող Սթիվեն Սիմն այցելում է հնավայր, լուսանկարում ու սխեմատիկ չափագրում է վանքի հատակագիծը։ Այնուհետև վանք է այցելում ճապոնացի երկրաշարժագետ Շիրո Սասանոն և 2009 թվականին, այդ այցի հիման վրա, փոքրիկ ուսումնասիրություն է հրատարակում։

Ծառաքարի վանք

Այսպիսով երկու օտարազգի հետազոտողները «հայտնաբերեցին» և գիտական աշխարհին ներկայացրին մի նոր ժայռափոր վանք, որի պատմական անունը չկարողանալով պարզել այն անվանեցին մերձակա քրդաբնակ գյուղի անունով։ 

Այնուհետև 2008-2010 թվականներին Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող կազմակերպության գիտարշավի շրջանակներում պարզվում է, որ օտարազգի հետազոտողների կողմից հայտնաբերված վանքը Ծառաքարի վանքն է, որի մասին վկայել են վանքի որմերին առկա վիմագիր արձանագրությունները։
Ծառաքարի վանքը եղել է Միջնադարյան Հայաստանի կարևորագույն վանական համալիրներից մեկը, բայց ժամանակի ընթացքում կորցրել է իր նշանակությունն ու մոռացության մատնվել։

Ծառաքարի վանք

19-րդ դարի վերջերին Ղևոնդ Ալիշանը սկզբաղբյուրներից քաղած տեղեկությունների հիման վրա կարողացել էր նշել վանքի մոտավոր տեղադրությունը։ Այնուհետև նույն եզրակացությանն է եկել նաև Ս․ Եփրիկյանը՝ նշելով, որ վանքը գտնվում է Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Գաբեղենք գավառում, Կեչրոր քաղաքի մոտակայքում։ 

Այս և շատ այլ գիտական ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզ է դարձել, որ «նորահայտ» ժայռափոր վանական համալիրը հենց նույն Ծառաքարի վանքն է։

Լուսանկարները՝ Սիփան Գրիգի, Գևորգ Հարոյանի, Հրաչուհի Այվազյանի և Տիգրան Վարագի

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Արշավներ Հայաստանում

Շիկաքար լեռ / Կոշաբերդի ամրոց

Երանոսի լեռներ / «Սֆինքս»

Օրիսաբա․ «7 հրաբուխ» նախագիծ

Անդոկ լեռ

Կապուտան (Գոգի) լիճ

Ամպասար

Գոմբակ լեռ

Կայեն լեռ

Չախալաբերդ