Հին Խոտ

Հին Խոտ

Հին Խոտ գյուղատեղին Սյունիքի մարզի հնագույն բնակավայրերից է եղել: Գյուղը գտնվում է ժայռերի վրա, ավելի ճիշտ՝ ժայռերի մեջ: Այստեղ մարդիկ նախ բնակության համար հարմարեցրել են տուֆային հրաբխային ապարներում ձևավորված քարանձավները: Ավելի ուշ քարանձավային բնակատեղիներն ընդարձակել են քարե շարվածքների հաշվին, այս պատճառով այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում՝ ասես տները ժայռերից են աճում: Բնակավայրը գտնվում է Որոտան գետի ձախ կողմում, բարձրադիր սարավանդի՝ ծովի մակերևույթից մոտ 1500 մետր բարձրության վրա, շրջապատված այգիներով և անմատչելի ժայռերով։

Հին Խոտ գյուղը / Լուսանկարը՝ Սիփան Գրիգի

Գյուղը բնակեցված է եղել մինչև 1970-ականները, այնուհետև տեղաբնակները տեղափոխվել են նոր՝ ավելի հարմար և հարթ տարածք, հին գյուղից դեպի հյուսիս, որն էլ ներկայիս Խոտ գյուղն է հանդիսանում: Հին գյուղի շրջակայքում կան մ.թ.ա. 2-1 հազարամյակների դամբարանադաշտեր, հին գերեզմանոցներ, որոնցից մեկի տարածքում պահպանվել են 12-րդ դարում կառուցված Կարմիր վանքի ավերակները։ Ավանդույթի համաձայն՝ այս եկեղեցու զանգից է առաջացել նաեւ ամբողջ մարզի Զանգեզուր անվանումը: Ըստ վարկածներից մեկի՝ այս զանգը շատ հզոր հնչողություն ուներ, եւ Զանգեզուր տեղանունն առաջացել է «Զանգ զոր» բառերից, այսինքն՝ հզոր զանգ: Մեկ այլ վարկածի համաձայն՝ այն առաջացել է «Զանգերն իզուր են» բառակապակցությունից:

Որոտանի կիրճի լքված գյուղերը, Հին Խոտ

Պատմական արձանագրությունները վկայում են, որ Խոտը հանրահայտ Տաթևի վանքի հարկատու գյուղերից մեկն է եղել, և 1205 թվականին Խաղբակի որդի Դլեն իշխանը Խոտ գյուղը և Խոտագետի մեծ այգին նվիրաբերել է Տաթևի վանքին: Հին Խոտի հյուսիս-արևելյան մասում, բարձր ձորափին է գտնվում Խոտի վանքը, հնագույն մի շինություն՝ կառուցված 5-6-րդ դարերում։ Գյուղում կա նաև, հավանաբար, 17-րդ դարի 2-րդ կեսին կառուցված Մրգաձորի Խաչ կոչվող մի եկեղեցի, որն, ըստ ավանդույթի, կառուցել է պարսիկ տիրակալ Շահ-Աբասի հարեմից փախած մի հայուհի:

Հին Շինուհայր

Շինուհայրը Սյունյաց լեռնաշխարհի հինավուրց բնակավայրերից է և նույնքան հին է, որքան հայոց աշխարհը: Տարբեր ժամանակներում այն հայտնի է եղել Հայրաշեն, Շինոյ-հերք, Շնհեր (այսինքն՝ գյուղերի, շեների հայր) անուններով:
Սյունյաց աշխարհի Հաբանդ գավառի մեջ մտնող այս գյուղը, Ստեփանոս Օրբելյան պատմիչի վկայությամբ 5-րդն է եղել Տաթևի վանքին տրվելիք հարկային ցուցակում: Ներկայումս էլ Շինուհայրը մեծ գյուղ է և բնակչության թվով ամենամեծ գյուղական համայնքն է Սյունիքի մարզում:
Գյուղի տարածքը հարուստ է նյութական մշակույթի մնացորդներով (գյուղից 6 կիլոմետր արևմուտք, հին Շինուհայր – հին Հալիձոր ճանապարհից աջ գոյություն ունի Ք.ա. 1-ին հազարամյակով թվագրվող դամբարանադաշտ, ինչը վկայում է, որ գյուղը գոյություն է ունեցել դեռևս Վանի կամ Երվանդունիների թագավորությունների ժամանակներից):
Մինչև Վարդանանց պատերազմը (450-451թթ.) Շինուհայրը հարթ տեղում է գտնվել՝ Փոքր Տափում, որից հետո գյուղն իջել է Որոտանի կիրճը:

Որոտանի կիրճի լքված գյուղերը

Արաբական աղբյուրներում Շենհեր Շինուհայրը հիշատակվում է Քիլաբ անվամբ: Մաշտոցի անվան մատենադարանում պահվող մի ձեռագիր վկայում է, որ Շենհերը 7-8-րդ դարերում խոշոր գյուղ է եղել, երբ Աղվանից իշխան Վարազ Տրդատի դուստր Շահանդուխտը այն նվիրել է Տաթևի Սուրբ եկեղեցուն:
Գյուղը հայտնի է եղել ոչ միայն իր մեծությամբ ու հզորությամբ, այլև՝ մշակույթի ու գրչության օջախներով: Այն ունեցել է եկեղեցուն կից ծխական դպրոց:

Հին Շինուհայր

Շենհերի գրիչների և ծաղկողների մասին տեղեկություններ ենք ստանում այնտեղ ստեղծված 17-րդ դարի գրչագրերից: Ձեռագրեր են ստեղծվել թե՛ Ս. Ստեփանոս եկեղեցուն կից գրչատանը, և թե՛ Կուսանաց անապատում: Հայտնի են գրչատան ուսուցիչ վարպետ տեր Մովսեսը, վանքի առաջնորդ Արիստակես վարդապետը:
Շինուհայրցիները գործուն մասնակցություն են ունեցել 1918-21 թթ Զանգեզուրի հերոսամարտերին:

Հին Հալիձոր

Հալիձոր գյուղը գտնվում է Սյունիքի մարզում, մարզկենտրոնից՝ 69 կմ հյուսիս-արևմուտք, Որոտան գետի ձախափնյակում։ Բարձրությունը ծովի մակարդակից մոտ 1300-1350 մ է։ Ներկայիս Հալիձորը կառուցվել է 1966 թ.։

Որոտանի կիրճի լքված գյուղերը

Հալիձոր անունը ծագել է Հաբանդ գավառի Հալե, Հալիս կոչվող բնակավայրերի անվանումներից։ 10-րդ դարի սկզբին իշխանուհի Համազասպուհին Հալիձորը նվիրաբերել է Տաթևի վանքին, որի կալվածքն է եղել մինչև XIX դարը։
Գյուղից 2 կմ դեպի հարավ-արևմուտք նշանավոր Հարանց Անապատն էր գտնվում, իսկ շրջակայքում «Խաչին խութ» կոչվող եկեղեցին, «Հին Հալիձոր» գյուղատեղին, «Պողոս-Պետրոս» մատուռը, ինչպես նաև բազմաթիվ խաչքարերով գերեզմանոցը։ Որոտանի ձախ ափին՝ այգիների մեջ պահպանված է ժայռաբեկորի վրա կանգնեցված 1265թ. կալվածագիր արձանագրությունը։
Գյուղում է գտնվում կանգուն Սբ. Մինաս եկեղեցին՝ կառուցված 1611 թ., ոչ հեռու՝ Հալիձորի Սբ. Աստվածածին կամ «Կուսանաց անապատ» վանքը։

Հարժիս

Հարժիսը հին գյուղ է (նախկինում` Յայջի): Սյունյաց եպիսկոպոս Դավթի կալվածագրում այն հիշվում է իբրև Տաթևի վանքին հարկատու գյուղ: Հարժիսը մեծ գյուղ է եղել Եռաբլրի սարահարթում` Գորիսից Երևան տանող մայրուղուց 6 կմ հարավ: Գյուղը արևելքից, հյուսիսից և արևմուտքից շրջապատված է հրաբխային բլուրներով և սարերով. Հարավից Որոտանի ձորն իջնող անանցանելի ուղղաձիգ ժայռն է: Գյուղից Որոտանի ձորը տանող միակ ճանապարհը ժայռի արևմտյան եզրով իջնող, հիմնականում ոտքով անցանելի ուղին է:

Տապանաքար Հին Հարժիս գյուղում

Գյուղացիները զբաղվել են անասնապահությամբ և դաշտավարությամբ: Ակտիվ առևտուր են արել Նախիջևան, Արցախ, Գարդման տանող` աղի նշանավոր ճանապարհով անցնողների հետ այդ ճանապարհին կառուցված քարավանատան (Կոտրած քարվանսարա) միջոցով:  Գյուղը չէր երևում ոչ սարահարթից, ոչ էլ Որոտան գետի ափով անցնող ճանապարհից: Դա մի բնական թաքստոց էր` ժամանակի հրամայականով: 1931 թվականի երկրաշարժից գյուղն ավերվել է` բարեբախտաբար առանց մարդկային զոհերի:

Սույն հոդվածի հեղինակային իրավունքը պատկանում է armgeo.am կայքին։ Հոդվածի բովանդակությունը կարող է մեջբերվել, օգտագործվել այլ կայքերում, միայն ակտիվ հղում պարունակելով դեպի սկզբնաղբյուրը:

Բլոգ Հայաստանի մասին

Կիլիմանջարո. Աֆրիկայի «կտուրին»

Mediamax-ի հարցազրույցը Տիգրան Վարագի հետ

Հայկական լեռնաշխարհի «7 գագաթ» նախագիծ

Տիրինկատար և «Վիշապների հովիտ»

5165-ի սրտում ծնված երազանքի ճանապարհը

Հայաստանի 5 ամենագեղեցիկ գարնանային ուղղությունները

Ինձ համար արշավի մոտիվը ոչ միայն կախարդական վայրի բացահայտումն էր

2016-ի ապրիլի վերջն էր, մայիսի սկիզբը: Գնում էինք Արցախ՝ Կաչաղակաբերդ: Ինձ համար արշավի մոտիվը ոչ միայն կախարդական վայրի բացահայտումն էր, այլև Արցախի մթնոլորտին ծանոթանալը: Կռիվ էր: Արշավախմբի մոտ էլ էր նույնը, վստահ եմ: Խմբում կային մարդիկ, ովքեր արդեն հասցրել էին կամավորագրվել ապրիլին բռնկված մարտական գործողությունների, սակայն կամավորների աննախադեպ հոսքի պատճառով հետ էին ուղարկվել անորոշ ժամանակով:

Արցախ

Մտանք Արցախ, մտանք Շուշի, հանգրվանեցինք համեստ հյուրանոցում: Ելանք քաղաք շրջելու: Մնացել էին կանայք, երեխաները, տարեցները․ նույնն այդ օրերին նկատեցինք Ստեփանակերտում: Արցախի երիտասարդության մեծ մասը, էդ թվում մեր արցախցի ընկերները պոստերում էին: Մարդիկ լարված էին, հոգնած, դեմքներին լարվածություն:

Օդը լի էր պատերազմով

Ջդրդուզի մուտքի մոտ պարզվեց, որ արդեն զոհվել է իրենց աշխատակիցը, երեկոյան էլ իմացանք, որ հյուրանոցի հենց կողքի շենքից մի ընտանիք կորցրել է երկու արու զավակներին: Օդը լի էր պատերազմով: Մեր տղերքից մեկը էմոցիոնալ էր այդ պահին, իմ տպավորությամբ իրեն էր մեղադրում: Սկսեց խոսել, որ սենց բան ա եղել, իսկ մենք եկել ենք արշավի․․․ հուզվեց, աչքերը թացացան: Մյուսը, ով այս խոսքերն ասելու իրավունքն ուներ, քանի որ կամավորագրվել ու օրեր անց հետ էր ուղարկվել, հակառակն ասեց․

– Հենց իրանց համար մենք պետք ա ապրենք էլ, արշավի էլ գնանք, ուրախանանք էլ. ես էդպես եմ կարծում: Պետք չէ նման կերպ մտածել:

Մյուսը հավելեց․

– Ժո՛ղ ջան, էս պատերազմը դեռ երկար ա շարունակվելու, վստահ եղեք՝ մեզ էլ, ձեզ էլ, մեր երեխեքին էլ դեռ մեր անելու բաժինը բաժին կհասնի:

Առավոտյան ելանք արշավի

Մեզ միացան մի քանի արցախցիներ: 30 կմ քայլարշավ էր սպասվում: Հենց սկզբից անձրև սկսվեց: Ու էլ չդադարեց: Ժամեր, երկար ժամեր քայլել ենք անձրևի տակ, անտառով, ցեխերով, խոտերով: Ոչ ոք չէր նվնվում: Ինչպես միշտ, ուժեղ թիմ էր: Առույգ էինք, խոսում էինք պատերազմի ընթացքից, քաղաքականությունից, մեզնից, բնությունից, ամեն ինչից: Բնությունը դրախտային էր, դրախտային. խիտ, կանաչ անտառներ, մառախուղ, սնկեր, լեռներ, ժայռեր: Քանիսը քանի անգամ ընկան ցեխերի մեջ: Ծիծաղեցինք, առաջ գնացինք: Երբ հասանք մի վայր, ուր հեռվից երևում էր Կաչաղակաբերդի հսկա ժայռը, նստեցինք հաց ուտելու: Հիշում եմ, որ խնձոր էի կլպում: Արշավականների հետ հաց կիսելը միշտ էլ հալալ է, հաճելի:

Կաչաղակաբերդ / Արցախ

Գնացինք առաջ, էլի երկար ճամփա, էլի անձրև․․․

Քայլում էի ու մտածում զինվորների մասին: Գիտեինք, որ ոչ մի զորամաս չի մնացել շենքերում, բոլորը դիրքերում են: Ու սենց անձրև, վեդրոյով անձրև: Մտածում էի, որ մենք ենք սենց գնում, բա տղերքը․․․ տղերքը, որ քանի օր է սենց անձրևի տակ են: Բա որ բլինդաժները, ԴՈՏ-րը փլվեն (ցավոք, էդ օրերին էդպիսի բան եղավ, երկու զինվոր զոհվեց)․․․

Կաչաղակաբերդ / Արցախ

Հասանք ժայռի մատույցներին: Դժվարությամբ անցանք ամենավտանգավոր հատվածը, որտեղ ժայռի քարը թաց էր ու սահուն:

Կաչաղակաբերդի ժայռի վրա ենք: Այն այնքան բարձր է, որ Մարտակերտի շրջանի ճամփեքով անցնելիս բոլոր կողմերից երևում է: Սպասում էինք այն տեսարանին, որի մասին շատ էինք լսել: Մեզ ասել էին, որ էդ տեսարանը աշխարհի վերջն է:

Վերջը․․․ տեսարանը փակ էր․ փակ էր մեզանից շա՜տ ներքև մնացած ամպերով: Սպասում էինք Աստծո բարձր դիրքերից տեսնել անտառը, բայց տեսնում էինք ամպեր ներքևում: Տխրել էինք: Գագիկը, որ GoPro էր բերել նկարելու, հիասթափված էր․․․

Հաց կերանք նորից, խմեցինք մի քիչ․․․ Գագիկը Կարենի հետ գնաց նորից ստուգելու անտառի երևալը: Ամպեր էին նորից: Մեկ էլ սկսեցին զուգահեռ տարօրինակ շարժումներ անել, տազով հետ ու առաջ շարժումներ անելով, ինչը շատ էր նմանվում ․․․ չասեմ ինչի էր նմանվում։ ))

«Ցրում» էին ամպերը էդ ձև, մենք էլ ծիծաղում էինք․․․ Մեկ էլ, ա՛յ քեզ բա՜ն, ամպերը սկսեցին ցրվել․․․

Տեսարան Կաչաղակաբերդի բարձունքից

Բոլորը թողեցին հացը, սկսեցին գոռալ, վազել, վերցնել հեռախոսներն ու խցիկները, որովհետև տեսարանը, որ բացվել էր աննկարագրելի սիրուն էր: Աննկարագրելի, որովհետև ոչ մի խցիկ, ոչ մի GoPro չկարողացավ, չի էլ կարողանա փոխանցել այդ տեսարանը, այդ խորությունը պատկերի: Հետո, երբ նայում էի ֆոտոները, նույնիսկ իրականին մոտ ոչինչ չէին փոխանցում:

Մենք, իրոք, արտասովոր բարձր էինք ներքևում գտնվող ամեն ինչից, ամեն ինչ, էդ թվում սարեր, բլուրներ, ամեն ինչ էնքան փոքր էր ու մենք էնքա՜ն բարձր էինք: Իրոք, ամեն մարդ, որ հրաշք չի տեսել, որ ուզում է նոր զգացումներ ունենալ, պետք է տեսնի այդ տեսարանը․․․

Ամպերը նորից եկան, փակեցին ամեն ինչ․․․ Ահավոր տպավորված էի․․․

Հետդարձին մտքիս էր անընդհատ․ «Ինչքա՞ն բարձր էին ամպերն անտառից, բա՞ մենք ամպերից»:

Հիմա էլ իջնում էինք ժայռից, կրկին անցանք վտանգավոր հատվածը: Բայց տղերքից նորից փոշմանեցին՝ տեսնելով, որ ամպերը ցրվում են: Վազեցին վերև մի քանիսը․․․ Ավելի ուշ եկան, միացան քայլողներին:

Հիմա էլ 15 կմ վայրէջք: Հետ գալիս «սահում» էինք թեքությունների վրա, քանի որ էնքա՜ն խորը ցեխ էր: Հավես էր:

Պարզվեց, որ շփոթել ենք ճանապարհը, փոխանակ ձախ անելը, ուղիղ էինք գնացել: Տեղից հոգնած էինք, մի հատ էլ դա պարզեցինք: Հիշում եմ, որ նստել էինք անտառում հանգստանալու, կրկին անձրևի տակ, բայց ուժ չկար, հանգստանալ էր պետք: Ես նայում էի ճպճպացող կոշիկներիս ու քթի տակ փնթփնթում, ինչը առաջացրել էր բոլորի ծիծաղը:

Կաչաղակաբերդ / Արցախ

– Ինձ թվում ա, որ քիչ անց կոշիկներիս վրա իսկական սնկեր են աճելու, ամեն նախապայման կա, – ասել էի ես: )

Ու՜ֆ, վերջապես մթով հասանք մեր մեքենային: Վա՜յ, ոնց փռվեցինք նստարաններին․․․ Արդեն ճանապարհից ժենգյալով հաց պատվիրեցինք, հասանք տուն ու «խզարինք» դրանք:

Արկածները հագեցնում ու խտացնում են կյանքը: Ամեն վայրկյան կյանքից մի վայրկյան քիչ է մնում, մի վայրկյան գնում է, դառնում անցյալ: Այս օրերը ես լավ եմ հիշում, ուրեմն դրանք խիտ էին: Շնորհակալություն ուժեղ թիմին:

Ճանապարհորդական բլոգ

Կիլիմանջարո. Աֆրիկայի «կտուրին»

Mediamax-ի հարցազրույցը Տիգրան Վարագի հետ

Հայկական լեռնաշխարհի «7 գագաթ» նախագիծ

Տիրինկատար և «Վիշապների հովիտ»

5165-ի սրտում ծնված երազանքի ճանապարհը

Հայաստանի 5 ամենագեղեցիկ գարնանային ուղղությունները

Էվերեստի բազային ճամբար 2023

3000 մետրից այն կողմ՝ Հայաստանի լեռներում

Հայաստանը հնագույն քարտեզներում

Հայկական լեռնաշխարհի Նեմրութները

Նորատուսի խաչքարադաշտ

Ինչ նվիրել արշավական ընկերոջը

Ռաճա․ լեռնային դրախտ

Կազբեկի թիմային վերելքը

Ինչպես պատրաստվել ձմեռային արշավներին

«Լեռնային կղզի» / 10 տարին մի գրքում

Դեմավենդ. տարվա վերելքը

Մատենադարան

Սաբալան. մի վերելքի պատմություն

Հայաստանի 5 ամենագեղեցիկ աշնանային ուղղությունները

Հայաստանի ամենահայտնի 5 արշավային ուղղությունները

Չաուխ. ճամփորդություն Կովկասյան լեռներում

Զորաց քարեր

Աղձքի դամբարան

Կտուց կղզի

Կենդանիների պաշտամունքը Հայաստանում

Սելավապահ

Ոսկեպարի հուշարձանները

Խնձորեսկի ճոճվող կամուրջ

Մելիք Թանգու կամուրջ

Մասնագիտություն (ինչո՞վ ես զբաղվում)

Մասնագիտությամբ իրավաբան եմ

Ի՞նչը ստիպեց քեզ առաջին անգամ մասնակցել արշավի, ի՞նչ էիր զգում առաջին անգամ քո «հարմարավետության գոտուց» դուրս գալուց

Առաջին արշավս եղել է հեռավոր 1998թ.-ին, երբ Կապանում մասնակցում էի մանկական ճամբարի: Վերջերս թղթերս փորփրելուց հայտնաբերեցի, որ այն ժամանակ ստացել եմ մեքենագրով տպված պատվոգիր, որտեղ նշված էր, որ հաջողությամբ հաղթահարել եմ Քեռակնոջ գագաթը: Միգուցե մեր ակումբով մի օր բարձրանանք…)

Ինչու՞ ես լեռներ բարձրանում. ի՞նչ են տալիս քեզ լեռները 

Թույլ տվեք պատասխանել հռետորական հարցով. «Իսկ դուք ինչո՞ւ եք սիրում նայել ծովին, կրակին, երկնքին…»: Պարզապես սիրում եք, չէ՞)

Բաղացսար

Ու՞նես սիրելի մեջբերում լեռների մասին 

Ոչ)

Ու՞նես ավելի բարդ ու բարձր լեռներ նվաճելու ցանկություն 

Կուզենայի բարձրանալ Մաթերհորնը:

Ո՞րն է քո ամենահիշարժան արշավը և ինչո՞վ է այն հիշարժան

Ամենահիշարժան արշավը թերևս Արցախում Կուսանաց լեռան արշավն էր: Ես վաղուց արդեն կազմել էի իմ սիրելի լեռների ցուցակը ու չէի պատկերացնում, որ կտեսնեմ մի լեռ, որը կգերազանցի նախորդ բոլորին: Լեռն աչքի է ընկնում ռելիեֆի բազմազանությամբ, թե՛ ստորոտից, թե՛ գագաթից բացվող հրաշալի տեսարաններով: Իսկ արշավն է՛լ ավելի հիշարժան դարձրեց ընկերական միջավայրը: Ամենահիշվող պահը գիշերն էր վրանում, երբ ընկերներս երշիկի կտորներ էին խցկել իմ՝ բոլորից հեռու խփված վրանի տակ, ու հոտը հսկող գամփռերը գիշերս դժոխք դարձրին)

Կուսանաց լեռ

Ի՞նչ խորհրդով կօգնես այն մարդկանց, ովքեր երկար ժամանակ ուզում են սկսել արշավել, բայց այդպես էլ չեն համարձակվում 

Թող պարզապես զանգեն, դժվարը զանգելն է…)

Ուզու՞մ ես դառնալ ակումբի անդամներից մեկը: Միացի՛ր մեր արշավներին:

Գագիկը հանդիսանում է նաև մեր բազմաթիվ տեսանյութերի հեղինակ, որոնք կարող եք դիտել մեր Youtube-յան ալիքում:

Ծանոթացեք մեր ակումբի մյուս անդամների հետ.

Դալար Չահարմահալի

Գևորգ Մովսիսյան

Աստղիկ Բաբալարյան

Թագուհի Մանուկյան

Նարե Մանուկյան

Լիլիթ Տոնոյան

Մարիամ Ղազարյան

Արթուր Զարբաբյան

Մերի Անտոնյան

Մասնագիտություն (ինչո՞վ ես զբաղվում)

Մասնագիտութամբ (կրթությամբ) իրավաբան եմ: Աշխատում եմ «Հովնանյան ինթերնեյշնլ» ընկերությունում:

Ի՞նչը ստիպեց քեզ առաջին անգամ մասնակցել արշավի, ի՞նչ էիր զգում առաջին անգամ քո «հարմարավետության գոտուց» դուրս գալուց

Արշավների մասնակցում եմ շատ վաղուց, սկզբնական շրջանում հիմնականում էքսկուրսիոն արշավներ էին և նպատատակն էր առավելապես հայրենաճանաչությունը: Լեռնային արշավների ավելի ուշ միացա: Սկիզբ հանդիսացավ երազանքիս Լեռը բարձրանալը, չնայած մինչ այդ էլ եղել էին մի քանի վերելքներ, բայց ամեն ինչ սկսվեց 2014թ. ձմռանը, երբ տեսա ArmGeo-ի հայտարարությունը Արարատի գագաթ բարձրանալու վերաբերյալ, անմիջապես մեկ հեռախոսազանգ, երկար զրույց, ոգևորություն, և 2014թ. օգոստոսի 20-ից կյանքս փոխվեց 5165 °-ով, արշավական կյանքս էքսկուրսիոնից փոխվեց լեռնայինի:

Առաջին անգամ «հարմարավետության գոտուց» դուրս գալու հիշողություններ չեն պահպանվել ))) Ավելին՝ տարիների ընթացքում «հարմարավետության գոտին» փոխատեղվել է: Յուրաքանչյուր վերելքից հետո, իջնելով ներքև, ավելի ու ավելի է խորանում այն գիտակցումը, որ մեր հզորության մի մասն ու հպարտության մեծ մասը մնաց այնտեղ, վերևում: Լեռներում ես ինձ զգում եմ:

Վերելք Արարատի գագաթ

Ինչո՞ւ ես լեռներ բարձրանում, ի՞նչ են տալիս քեզ լեռները

«Երջանկությունը ոչ թե սարերի հետևում է, այլ սարերում» հայտնի արտահայտությունը լեռնագնացների համար ոչ թե այն հումորների շարքից է, որն ունի ճշմարտության հատիկ, այլ կարգախոս է, որի հետևում տասնյակ գագաթներ են, հարյուրավոր կիլոմետրեր, զարմանահրաշ մարդիկ, ապրած կյանք…

Արշավների ընթացքում յուրաքանչյուրը տարբեր զգացումներ է ունենում: Իմ համար բարձրության զգացումը ամենախենթն է, ամենահրապուրիչը, ազատությունն՝ ամենացանկալին: Գագաթներից բացվող հորիզոններն են, որ ապահովում են ազատության ամենակատարյալ զգացումը: Դե, լեռների կատարներն էլ հեռացնում են այն հորիզոնը, որ փակ է թվում լեռան ոտքի տակ՝ ընդլայնելով ազատության սահմանները:

Այս ամենն ընդամենը կցկտուր փորձ է պատասխանելու, թե ինչու եմ բարձրանում լեռներ, իսկ թե ինչ են տալիս լեռները… Չգիտեմ էլ՝ պարտադի՞ր է արդյոք, որ ինչ որ բան տան լեռները: Այդպիսի ակնկալիքը ավելի շատ գալիս է ամեն ինչի նկատմամբ մարդու՝ սպառողական մոտեցումից: Միևնույն ժամանակ, երբ անվերջ փնտրտուքների մեջ ես, բայց լեռներում զգում ես ներդաշնակություն և լեռներում հասնում ես ինքնաճանաչողության որոշակի մակարդակի, զգում ես, որ այնուամենայնիվ լեռներն ավելի «բարձր» են մեր մոտեցումներից. նվիրում են ու տալիս առանց ակնկալիքի:

Մարդն ինքնաճանաչողության ճանապարհին հաճախ է ստուգում սահմանն իր  հնարավորությունների: Ո՛ւ երբ սպառված են ուժերդ և մնացել է միայն կամքը և նպատակին հասնելու անկասելի վճռականությունը, ո՛ւ երբ զգում ես, որ լեռներում տարերքին տրված պատրաստ ես ցանկացած մարտահրավերի, ավելի շատ ես ձգտում կրճատել դեպի լեռներ տանող ճանապարհները…

Ակամա հիշեցի Վարդգես Պետրոյանի հետևայալ տողերը.

«Լեռներում … միայն ապրել կարելի է: Ու դրա համար էլ ինձ թվում է, թե միայն դիակներն են, որ փախչում են լեռներից: Եվ լեռներն ինձ ասացին՝ մարդը ապրում է որոնելու համար, թեկուզ ամբողջ կյանքում ոչինչ չգտնի…»:

Ունե՞ս սիրելի մեջբերում լեռների մասին

Շա՜տ…

Դե լեռների թեման գրեթե բոլոր հեղինակների մոտ առկա է, բայց փորձեմ իմ սիրելի հեղինակից.

Ես լեռներից իջնում եմ ցած՝
Պղտորությունըս պարզելով,
Ինչ-որ չափով հարստացած,
Ինչ-որ չափով նվազելով… (Պ. Սևակ)

Նաև Նիցշեի հեևյալ տողերն եմ մշտապես հիշում. «…ով ամենաբարձր լեռներն է բարձրանում, նա ծիծաղում է կյանքի և բեմի բոլոր ողբերգությունների վրա…»:

ԴԻզափայտ լեռան գագաթին / Արցախ

Ունե՞ս ավելի բարդ ու բարձր լեռներ նվաճելու ցանկություն

Քանի դեռ լեռները կան, գոյություն ունեն, լեռնագնացի հայացքը միշտ վեր է ուղղված…

Այո՛, ինչ խոսք, անգամ ցանկ ունեմ կազմած, չնայած  ցանկում ընդգրկված ոչ բոլոր լեռներն են արդեն բարձրացածներից բարդ ու բարձր, բայց կան նաև այդպիսք:

Պետք է նշեմ սակայն, որ ինձ համար լեռներն ինքնանպատակ չեն ու զուտ զանգվածներ չեն միայն, լեռները նաև մարդիկ են՝ լեռնագնացներ, ընկերներ, ում հետ ճանապարհ ես անցնում, դժվարություններ ես հաղթահարում, ում վրա հույս ես դնում, ում հետ կիսում ես գագաթ հասնելու բերկրանքը, ովքեր լցնում են ու իմաստավորում ապրածդ օրը, ում հետ պատրաստ ես հետագայում ավելի բարդ ու բարձր լեռներ բարձրանալ: Նաև մարդիկ՝ որոնց հանդիպում ենք գյուղերում, լեռներում: Հողագործներ, հիմանականում անասնապահներ՝ պարզ, ուղղամիտ, սրտաբաց, պատրաստակամ, ովքեր և հիշարժան են դարձնում այդ գյուղը, տարածաշրջանը, և անընդհատ ուզում ես վերադառնալ:

Ո՞րն է քո ամենահիշարժան արշավը և ինչո՞վ է այն հիշարժան

Երբ տարվա ընթացքում ավելի քան 50 օր անցկացնում ես լեռներում, իսկ 2017-ը այդպիսիններից էր, դժվար է առանձնացնել մեկը: Փորձեմ գոնե 3 դրվագ, այն էլ միայն 2017-ի արշավներից.

1. Բաղացսարի գագաթը 3249 (իմ բարձրացած ավելի քան 100 լեռներից թերևս միակը, որի գագաթին ունեցած զգացողություններս չեն կրկնվել ոչ մի այլ տեղ. ես երբեք չեմ զգացել այդքան ուժեղ ու այդքան մաքուր ուրախություն)
2. Ծարասարի վերջալույսը (այդ օր ես քառասուներեք անգամ տեսա, թե ինչպես է արևը մայր մտնում (Un jour, j’ai vu le soleil se coucher quarante-trois fois! Saint-Exupéry))
3. Կուսանացի երեք օրերի յուրաքանչյուր վայրկյանը (ինչպես Ծիգոն))) է հաճախ ասում. «Արցախը կամ սիրում ես կամ Արցախում չես եղել…», դրա համար թերևս առանց բացատրություննների կամ էլ պոետիկ.

Ինչ որ լավ է այս աշխարհում`
Բոլորն էլ կա Ղարաբաղում,
Բոլորն էլ կա և ավելին,
Սար չի հասնի մեր սարերին…
Ինչպես մայրն իմ ողջ աշխարհի
Մայրերից էլ լավն է, բարի,
Այդպես էլ հողն իմ Ղարաբաղի
Քաղցր է, և թող Աստված պահի,
Եվ կպահի, մի կասկածիր,
Աստված էլ է ղարաբաղցի…))))

Կուսանաց լեռ / Արցախ

Այս երեքի յուրահատկությունը շեշտելու համար ուզում եմ նշել, որ 2017-ի է եղել Փոքր Իշխանասարի վերելքը, տարին սկսվել և ավարտվել է Արցախում դիմավորած արշավական, արմջեոական, ոչ ավանդական ամանորով և վերջապես Սիփանը:

Սակայն փորձը ցույց է տալիս, որ յուրաքանչյուր արշավ գերազանցում է նախորդներին, հետևաբար` լավագույններն առջևում են, այնպես որ եղե՛ք մոտ բնությանը, արշավե՛ք, այն ձեզ հնարավորություն կտա անվեջ բացահայտել Հայաստանը:

Ի՞նչ խորհրդով կօգնես այն մարդկանց, ովքեր երկար ժամանակ ուզում են սկսել արշավել, բայց այդպես էլ չեն համարձակվում

Այն, որ ուզում են դա արդեն լավ է ))), կարծում եմ, ցանկությունը առաջնային նախապայմանն է: Երբեք ուշ չէ, վերցրեք հեռախոսը, հավաքեք 5165, չմոռանալով սկզբում 043 00…., և, վստահ, ձեր կյանքն էլ կփոխվի 5165 °-ով. բնությունը, լեռները օպերային ներկայացում չեն, որ կա՛մ սիրես, կա՛մ ոչ, մեկ վերելքը բավարար է, որ սիրտդ թողես լեռներում…

Ուզու՞մ ես դառնալ ակումբի անդամներից մեկը: Միացի՛ր մեր արշավներին:

Ծանոթացեք մեր ակումբի մյուս անդամների հետ.

Դալար Չահարմահալի

Գևորգ Մովսիսյան

Աստղիկ Բաբալարյան

Թագուհի Մանուկյան

Նարե Մանուկյան

Լիլիթ Տոնոյան

Մարիամ Ղազարյան

Արթուր Զարբաբյան

Մերի Անտոնյան

Ռուբեն Զաքոյան

Նարե Մկրտչյան

Հովհաննես Նազարյան

Գևորգ Հարությունյան

Նարինէ Վարդանյան

Անի Մոսյան

Վարդ Գրիգորյան

Գևորգ Հայրապետյան

Անի Հակոբյան

Անի Խաչատրյան

Տիգրան Գասպարյան

Վարդուհի Եսայան

Անի Հարությունյան

Աստղիկ Թորոսյան

Կարեն Սարգսյան

Գագիկ Սարգսյան

Հրաչյա Իվանյան

Մարիամ Կիրակոսյան

Գառնիկ Պողոսյան

Ֆելիքս Քոչարյան

Անի Բաղդասարյան

Տաթևի Մեծ Անապատի հատակագիծը

Համալիրի կանոնավոր հատակագիծը ընդօրինակված է նախորդ Անապատից (միայն չափերն են մեծ): Կազմված է գեղեցիկ աշտարակներ ունեցող, ուղղանկյուն կրաշաղախ պարիսպներով պարփակված հիմնական մասից և նրան հարավից կից սեղանաձև հատակագծով օժանդակ մասից:

Տաթևի Մեծ անապատի համակառույցը տեղադրված է Որոտանի անդնդախոր ձորում: Մոտեցումը դեպի անապատ հնարավոր է Սատանի կամրջի կողմից, որից դեպի արևելք՝ Որոտանի նեղ կիրճը, զգալի լայնանում է և գետի աջ ափին կազմում մի թեքադիր փոքրիկ հովիտ, ծածկված խիտ անտառակով և փարթամ բուսականությամբ։ Ահա այս գեղեցիկ վայրում է կառուցված Մեծ անապատի պարսպապատ համալիրը, համարյա քողարկված շրջապատի հսկա ընկուզենիներով ու թզենիներով։ Տեղանքն ունի թեթևակի թեքություն դեպի արևելք՝ դեպի գետը և միանգա­մայն հարմար է խոշոր համակառույցի տեղադրության համար։ Անկասկած տվյալ տեղում անապատի հիմնադրումը թելադրված էր նաև սառնորակ աղբյուրի առկայությամբ,  որը կառուցման ընթացքում թողել են  բակում։

Տաթևի Մեծ Անապատ

Տեղանքի ոչ մեծ թեքությունը հնարավորություն է տվել անսամբլն իրականացնել կանոնավոր հատակագծով: Ողջ հորինվածքը կազմված է ուղղ­անկյուն պարսպապատերով պարփակված հիմնական մասից և նրան հարա­վից   կից  սեղանաձև  հատակագծով  օժանդակ  մասից։ Տաթևի Մեծ անապատի համակառույցը լրիվ անջատ­ված Է շրջապատից և նրա ճարտարապետությունը դրսից ընկալելու հնարա­վորություն չկա։ Սակայն Սյունյաց աշխարհի բնությունը ստեղծել է մի այնպիսի կետ, որից կարելի է ընդգրկել ողջ անսամբլը և նրա շրջապատի համայնապատկերը։ Դա Որոտանի  անդնդախոր  ձորի  հանդիպակաց լանջն է, որտեղից օձագալար անցնում է դեպի Տաթևի վանքը տանող ճանապարհը։ Այս գլխապտույտ բարձրությունից երևում է ողջ ձորը և նրա խորքում, կար­ծես գծագրված, Անապատի հորինվածքը։

Տաթևի Մեծ անապատն ինքնատիպ գլխավոր հատակագծով, ողջ հորին­վածքի նշված հետաքրքրական առանձնահատկություններով իր ուրույն և արժանի տեղն է գրավում հայ ճարտարապետության միջնադարյան անսամբլների   շարքում։

Տաթևի Մեծ Անապատ

Սուրբ Աստվածածին եռանավ բազիլիկ եկեղեցի

Երկու պարսպագծերի միջև զետեղվել են անասնագոմեր ու տնտեսական շինություններ: Անապատի հարավարևմտյան մասում է սրբատաշ բազալտի քարով շինված միակ` Սուրբ Աստվածածին եռանավ բազիլիկ եկեղեցին (1663 թ.): 1743 թ. եկեղեցու արևմտյան կողմին կից, Մելիք Եգանը կառուցել է կամարակապ գավիթ-սրահը, իսկ հյուսիսից կից է գմբեթավոր փոքր մատուռ-դամբարանը: Անապատի հարավում գտնվող սեղանատունը կամարակապ երկար շինություն է` խոհանոցով, փոքրիկ, նեղ պատուհաններով, ներսում երկշար քարե սեղաններով: Միաբանների համար, արևմտյան և հյուսիսային պարսպներին կից կառուցված են եղել 64 կամարաշեն խցեր, որոնց մի մասը` երկհարկ և եռահարկ, ունեցել դուռ և պատուհան: Բակում կանգուն են մնացել Г-աձև հատակագծով բնակելի սենյակների խումբը և տնտեսական օժանդակ շինություններ: Անապատի արևելյան աղբյուրը այժմ կիսաքանդ վիճակում է: Համալիրը խիստ տուժել է 1931թ. երկրաշարժից:

Տաթևի Մեծ Անապատ

Տաթևի Մեծ Անապատը՝ հոգևոր, մշակութային կենտրոն

Անապատն ունեցել է լիարժեք տնտեսություն` այգիներ, կալատեղեր, հնձան, մառաններ, ջրաղաց, որի քարերը այժմ ջարդված են: Տարածքի բնակլիմայական պայմանները նպաստավոր են եղել խաղողագործության համար:

Միջնադարի հայ ճարտարապետության արժեքավոր, ինքնատիպ լուծումներով նմուշ է: Եղել է կրթական, կրոնական ու մշակութային մեծ կենտրոն: Տաթևի Մեծ Անապատում, ըստ Առաքել Դավրիժեցու, հոգևոր ծառայություն էին կատարում մոտ 700 միաբաններ: Այստեղ է կրթություն ստացել ու դաստիարակվել Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մովսես Խոտանացին (Սյունեցի): Տաթևի Մեծ Անապատի հոգևոր, մշակութային ծաղկման բարերար ազդեցության շնորհիվ Սյունիքի շատ վանքերում ու անապատներում ձևավորվել են գրչության կենտրոններ, գրվել բազում ձեռագիր մատյաններ:

Արշավներ և լեռնագնացություն Հայաստանում

Շիկաքար լեռ / Կոշաբերդի ամրոց

Երանոսի լեռներ / «Սֆինքս»

Օրիսաբա․ «7 հրաբուխ» նախագիծ

Անդոկ լեռ

Կապուտան (Գոգի) լիճ

Ամպասար

Գոմբակ լեռ

Կայեն լեռ

Չախալաբերդ